الهام کرمی | هفتمین نشست از سلسله‌نشست‌های کتابخوانی معاونت فرهنگی و اجتماعی دانشگاه رازی روز سه‌شنبه ۴ آبان‌ماه سال جاری به‌صورت مجازی برگزار شد. در این نشست، آقای «آرش محمودی»، نویسنده کتاب مجموعه داستان «نیوکاسل»، آن را معرّفی کرد و حاضرین در جلسه به نقد کتاب پرداختند. متن این جلسه در ادامه آمده‌است.

آرش و نیوکاسل

نویسنده کتاب در ابتدای جلسه ضمن اشاره به اهمیت نقش ادبیات در جامعه آن را پالایشگر و راهنمای راه دانست و اظهار امیدواری کرد که با تداوم این نوع ارتباط‌ها، همکاری صمیمانه‌تری بین دانشگاه و ادبیات شکل بگیرد. او با این مقدمه به شروع کار نویسندگی و توصیفی کلی از «نیوکاسل» پرداخت و گفت: «از سال ۱۳۸۵ داستان‌نویسی را در کرمانشاه شروع کردم و مجموعه‌داستان «نیوکاسل» حاصل داستان‌های من از سال ۱۳۸۷- ۱۳۹۷ است، یعنی پروسه‌ای ده‌ساله را پشت‌سر گذاشته که شامل ۹ داستان است. این کتاب در دسته مجموعه‌داستان‌های ایرانی قرار می‌گیرد که برای گروه سنی بزرگسال نوشته ‌شده‌ و انتشارات «روزنه» آن را منتشر کرده‌است. هر کدام از داستان‌های آن به بخشی از اتفاقاتی می‌پردازد که در تاریخ سیاسی-اجتماعی ما بسیار مهم و عجیب‌ بوده‌اند و بیشتر این داستان‌ها برگزیده جوایز بین‌المللی و ملی شده‌اند؛ ازجمله داستان «نهنگ آب‌های خُرد» که برنده جایزه «غلامحسین ساعدی» شد.»

نقش ادبیات کرمانشاه در ادبیات ایران

آرش محمودی با بیان اینکه ادبیات کرمانشاه به‌ویژه در حوزه داستان‌نویسی بسیار غنی است، به معرفی آثار و چهره‌های درخشان عرصۀ نویسندگی و مترجمین کرمانشاهی در دوره‌های مختلف پرداخت و افزود: «به‌اعتقاد خیلی از کارشناسان، «شمس و ‌طغرا» اولین رمان ایرانی به زبان فارسی است که «میرزا باقر خسروی (کرمانشاهی)» در سال ۱۲۸۵ آن را نوشته ‌است. همچنین، «علی‌محمد افغانی» اولین رمان مدرن ادبیات را در ساختار مدرن ادبیات ایران با رمان «شوهر آهوخانم» خلق کرده‌است. بعد از ایشان زنده‌یاد «علی‌اشرف درویشیان» با مجموعه داستان «آبشوران» و رمان «سال‌های ابری» نقش پررنگی در ادبیات ایران داشته‌اند. آقای «منصور یاقوتی» نیز با مجموعه داستان «زخم» در جریان‌های سیاسی- اجتماعی ایران و در ادبیات ایران بسیار تأثیرگذار بوده‌است.»

وی ادامه داد: «ما بعد از انقلاب هم نویسندگان بزرگی مانند «فرهاد حیدری گوران» با رمان «نفس‌تنگی»، «حامد اسماعیلیون» با رمان «گاماسیاب ماهی ندارد»، «پیمان اسماعیلی» با مجموعه داستان «همین امشب برگردیم»، «برف و سمفونی ابری» و رمان «نگهبان» را داریم که  نقش پررنگی در ادبیات ایران داشته‌اند. علاوه‌براین، حتّی در حوزه ترجمه، دارای مؤلفین و مترجمین به‌نامی مثل خانم دکتر «سمیرا رشید‌پور» هستیم؛ ایشان علاوه‌بر خلق آثار داستانی ارزشمند، دارای آثار ترجمه درخشانی مانند «عقل ساد» اثر «موریس بلانشو» است. «مجید اخگر» مترجم دیگری است که در حوزه فلسفه بسیار فعال بوده و آثار بسیار مهمی را از «سوزان سانتاگ»، «پل ریکور» و بسیاری از مؤلفین برجسته غربی ترجمه کرده‌است. اگر این نسل‌ها را به‌ترتیب درنظر بگیریم، نسل من جزء نسل جدید داستان‌نویسی می‌شود که در دهه ۹۰ آثار داستانی‌ام را منتشر کرده‌ام و «نیوکاسل» آمده است تا میراث‌دار این تاریخچه بسیار مهم و تأثیرگذار در ادبیات ایران باشد.»

ادبیات و داستان از دیدگاه بزرگان ادبی

این نویسنده کرمانشاهی با تأکید بر نقش بسیار مهم ادبیات و داستان در جامعه، دراین‌زمینه نقل‌قول‌هایی را از بزرگان ادبیات بیان کرد و ادامه داد: ««دیوید پینالت» نقش داستان‌نویسی و اهمیت آن را با نقل قصه‌ای از مجموعه «هزارویک شب» که طی آن غولی به‌واسطه شنیدن قصه‌های زیبا از جان بازرگانی می‌گذرد، این‌گونه تعریف می‌کند که «ادبیات (داستان) آمده‌است که جان‌ها را نجات بدهد.» یعنی، ادبیات با روح آدم‌ها سروکار دارد. درباره نقش داستان و رمان، «گابریل گارسیا مارکز» نیز در پاسخ به این پرسش که چند سال دارد، می‌گوید «۴۰۰ ساله هستم؛ چون بارها در رمان‌هایی که خواندم، زندگی کردم، مُرده‌ام و دوباره زنده شدم، عاشق شدم، جنگیدم و همه این‌ها جزء تجربه‌های زندگی من است.» پس، خواندن داستان و رمان باعث می‌شود که انسان‌ها با قرارگرفتن در موقعیت‌های مختلف، تجربه‌های متفاوتی داشته‌باشند. همچنین «هوشنگ گلشیری» در اختتامیه جایزه [صلح] «اریش ماریا رمارک» تعریفی درخشان از داستان و نقش داستان دارد و می‌گوید «ما همیشه در اخبار و تلویزیون یک سرباز آلمانی را فردی قسی‌القلب می‌دیدیم که برای کشتار آمده است؛ اما در ادبیات می‌فهمیم که سرباز آلمانی هم قلب دارد و به صلح فکر می‌کند. پس، ما برای استقرار صلح باید بنوسیم.»

وی افزود: «باتوجه‌به این تعاریف و مطالعاتی که در این حوزه داشته‌ام، مجموعه‌داستان «نیوکاسل» را خلق کردم و سعی کردم در مسیر صلح و آزادی حرکت کنم، چون معتقدم ادبیات می‌تواند نقش پررنگی در استقرا صلح و زندگی مسالمت‌آمیز ایفا کند و با واقف‌کردن ما بر حقوق‌مان، ما را به انسان‌هایی مطالبه‌گر تبدیل کند.»

جایگاه ادبیات معاصر ایران در جهان

این نویسنده جوان در ادامه با اظهار تأسف از ناشناخته‌بودن ادبیات معاصر ایران درقیاس‌با ادبیات کلاسیک غنی ‌آن، به اهمیت مسئله زیبایی‌شناسی «زبان فارسی» پرداخت و گفت: «حقیقت این است که در ۱۰۰ سال گذشته، ما در تاریخ ادبیات معاصر دنیا هیچ حرفی برای گفتن نداشته‌ایم و هنوز هم این وضع استوار است. دراین‌رابطه، من همیشه به مصاحبه «پیمان اسماعیلی»، نویسنده نامدار کرمانشاهی با «پُل ‌اَستر» نویسندۀ بزرگ آمریکایی اشاره می‌کنم که در این مصاحبه «اسماعیلی» از «استر» می‌پرسد «از نویسندگان معاصر ایرانی چه کسی را می‌شناسی؟» ایشان در پاسخ می‌گوید «من فقط «خیام» را می‌شناسم.» به‌نظرم این خسارت بسیار بزرگ و تأمل‌برانگیزی است که باید بیندیشیم چه اتفاقی دارد رخ می‌دهد که ما در نظر یک نویسندۀ جهانی این‌قدر نادیده گرفته می‌شویم؟!»

وی افزود: «علی‌رغم اینکه زبان فارسی حُسن‌هایی دارد، این زبان در جهان امروز بسیار ضعیف و بی‌بنیه‌ است و باید بپذیریم که تعداد گویشوران آن در مقایسه با زبان‌هایی مانند فرانسوی، عربی، اسپانیولی و انگلیسی بسیار کمتر است. علاوه‌براین، همان‌طورکه ما در کرمانشاه آثار نویسندگان اروپایی را می‌خوانیم، باید این امکان برای نویسندۀ ایرانی هم فراهم بشود، که متأسفانه، این رابطه یک‌طرفه است و من فکر می‌کنم بخشی از آن به «زبان» ما برمی‌گردد، البته حاشیه‌های دیگری هم دارد. مثلاً، آثار ما «ترجمه» نمی‌شوند و متمولین ما کوچکترین دغدغۀ فرهنگی ندارند یا مسائل دیگری هست که نویسنده باید با آن‌ها بجنگد، مانند حساسیت، نگرانی و چه‌بسا نگاه بدبینانه‌ای که برخی ساختارها و سیاست‌مداران نسبت به ادبیات دارند، چون فکر می‌کنند ادبیات قرار است همه‌چیز را به هم بریزد. درحالی‌که «ماریو بارگاس یوسا» در مقاله «ادبیات آتش است» -که توصیه می‌کنم مسئولان آن را مطالعه کنند- توضیح می‌دهد که ادبیات چقدر می‌تواند به آرامش و ثبات جامعه کمک کند، چون تولید آگاهی می‌کند و تولید آگاهی باعث مطالبه‌گری جامعه و مسئولیت‌پذیری ساختارها می‌شود. علاوه بر عوامل «زبان» و «ساختار»، آمار ۸۰ میلیونی‌ای که شاید ۱۰ هزار نفر ازآن اهل مطالعه نباشند نیز باعث شده که ما مهجور بمانیم.»

نیوکاسل تاریخ مکتوب رخدادهای نانوشته معاصر ایران

خالق اثر «نیوکاسل» ضمن اشاره به اینکه بخش اعظم این مجموعه‌داستان به تاریخ سیاسی و اجتماعی معاصر سرزمین ایران و مردمانش وابسته است، بر اهمیت مکتوب‌کردن رخدادهای تاریخی تأکید کرد: «داستان‌های این مجموعه دربردارنده رخدادهای بسیار مهمی در تاریخ معاصر ما هستند که هیچ‌گاه و در هیچ‌جا مکتوب نشده‌اند. شاید یکی از دلایل مکتوب‌نشدن این رویداها این باشد که برخلاف کشورهای دیگر که بسیار به ثبت وقایع حتّی در زندگی شخصی‌شان پایبند بوده‌اند، متأسفانه حافظه کتبی ما بسیار ضعیف است و ما مردمی هستیم که بیشتر اهل قصه‌های شفاهی بوده‌ایم. درباره اهمیت مکتوب‌کردن رخدادهای تاریخی، استاد «شفیعی کدکنی» در پاسخ به یکی از دانشجوهایش می‌گوید که اگر شما از یک کافه‌ای در پاریس بخواهید که فلان رسید «ویکتور هوگو» را که در این کافه قهوه خورده‌است، برای شما بیاورد، آن رسید را برای‌تان می‌آورد! این درحالی است که خیلی از اتفاقات مهم تاریخی کشورمان در هاله‌ای از ابهام است. باتوجه‌به این موضوع، فکر می‌کنم یکی از راه‌های ترمیم حافظه کتبی همین ادبیات و داستان است و یکی از دلایلی که من به این سمت‌وسو رفتم «ثبت وقایع تاریخی و ظلم‌هایی» بوده که در دوره‌های تاریخی معاصر بر مردم ما شد و در هیچ کجای تاریخ اجتماعی- سیاسی ما ثبت نشده است. مجموعه‌داستان «نیوکاسل» حاصل این نوع نگاه است و داستان‌هایی دارد که به بخش‌های مختلف این زیست اجتماعی می‌پردازد.»

وی با ابراز علاقه به آراء «میشل فوکو» افزود: ««فوکو» به تاریخ معاصر ایران علاقه‌مند بود و تفاسیری از وضعیت اجتماعی ایران را به‌صورت کتاب، مقالات و یادداشت‌هایی در نشریات معتبر منتشر کرد. او به مسئله «نظارت» و عواقب آن در آثارش مثل «تاریخ جنون» و « مراقبت و تنبه» بسیار تأکید می‌کند و با این نوع نگاه ساختاری که قرار است همه‌ چیز را در سیطرۀ نگهبانی خودش حفظ بند و خسارت‌هایی را در جامعه به بار آورد، برخورد می‌کند. «نیوکاسل» نیز دارای کلید واژه «نظارت» است، یعنی در تمام داستان‌های این مجموعه ما با شکل‌های متفاوتی از «نظارت» مواجه‌ایم؛ گاهی، این شکل‌ها، نظارت‌هایی ساختاری و ازبالابه‌پایین هستند که مدام ریشه می‎دواند و به داستان‌هایی می‌رسیم که مردم عادی هم دارند همدیگر را «دید» می‌زنند برای اینکه به یک محصولی برسند. من سعی کردم نتایج این نظارت‌ها را در پیش چشم مخاطب قرار دهم.»

نهنگ آب‌های خُرد و شب عروسی

محمودی با بیان اینکه داستان‌های «نیوکاسل» وضعیت اجتماعی ما را در سه دوره یعنی دهه‌های ۳۰ و ۴۰، دهه‌های ۵۰ و ۶۰ و عصر حاضر بررسی می‌کند، به دو داستان در این مجموعه اشاره کرد و گفت: «یک داستان که برای خودم بسیار تأمل‌برانگیز بود و وقتی خبرش را شنیدم، تقریباً یکی‌دو سال پیگیر آن بودم، داستان «نهنگ‌آب‌های‌خُرد» بود. این داستان درباره «قاسم اکسیری‌فرد»، استاد دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی است. ایشان جزء گروه نخبگانی بوده‌ که با «مریم میرزاخانی» [نابغه ریاضی ایرانی] همراه شدند و از این گروه، او تنها نخبه‌ای است که برای خدمت به دانشجویان ایرانی به ایران برگشت، اما در این راه با مسائل‌ومشکلات عجیب و تأمّل‌برانگیزی مواجه شد. باتوجه‌به این وقایع، اتفاقاً نقش ادبیات از همین جا یعنی از ثبت‌کردن این وقایع و رساندن آنها به دست مخاطب شروع می‌شود، برای‌اینکه جهت اصلاح اشتباه‌ها بکوشیم و راهکار ارائه دهیم. ما نباید از اقرار به اشتباه‌هاتمان و مورد نقد قرارگرفتن فرار کنیم.»

وی افزود: ««شب عروسی» داستان دیگری در «نیوکاسل» است که در تاریخ سیاسی ما اهمیت دارد. این داستان، ماجرای یکی از بازجویان سازمان ساواک است که قرار است به‌قول این سازمان از یک شورشی اعتراف بگیرد اما موفق نمی‌شود. ساواک دختر آن فرد را می‌آورد که به واسطه فشاری که به دخترش وارد می‌کنند بتوانند از او اعتراف بگیرند. اینجاست که اتفاق عجیب‌ و قابل‌توجه دیگری در تاریخ ما رخ می‌دهد که با یادآوری آن متأثر و متأسف می‌شویم. متأسفانه، در تاریخ پراُفت‌وخیز ما مرزهای اخلاقی و انسانی بارها خدشه‌دار شده‌اند و حرمت انسان بارها زیر پا گذاشته شده است.»

محمودی در ادامه با دعوت حاضران به مطالعه و نقد کتاب «نیوکاسل» بار دیگر به نقش ادبیات و داستان تأکید کرد: «داستان‌های نیوکاسل دربردارنده رخدادهای ثبت‌نشده در تاریخ ادبیات ماست که ما را وا‌می‌دارد به مسئولیتمان درقبال جامعه و مسائل‌ومشکلات آن کنیم.»

در ادامه جلسه، حاضران در نشست دیدگاه‌ها و نقدهای خود را درخصوص مباحث مطرح کردند و آرش محمودی به آن‌ها پاسخ داد.