دکتر مهدی عزتی

عضو هیئت علمی گروه حقوق و استادیار تاریخ دانشگاه رازی

مطالعه انقلاب اسلامی‌ از رهیافت‌ها و رویکرهای گوناگونی برخودار می‌باشد و به جهت عظمت و اهمیت انقلاب اسلامی ایران در قرن بیستم میلادی، مورخان، جامعه‌شناسان و دانشمندان علوم سیاسی از دیدگاه روش‌شناختی خویش به مطالعه‌، بررسی و شناخت ماهیت این پدیده اجتماعی، سیاسی و رویداد بزرگ تاریخی پرداخته‌اند. یکی از مهم‌ترین رویکرد‌ها، مطالعه و بررسی تاریخ انقلاب اسلامی از سوی تاریخ‌دانان و مورخان ایرانی و خارجی است.

در تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی روش‌های مختلفی به کار گرفته شده است که ناظر به دیدگاه مؤلف و نویسنده است. تاریخ‌نگاری محلی انقلاب اسلامی، بخشی از تاریخ‌نگاری کلان انقلاب به شمار می‌آید که در پی واکاوی عمیق و موشکافانه، تلاش‌ و تکاپوی مردان و زنان، رهبران و شخصیت‌های برجسته محلی در راه استقرار ‌عدالت، آزادی و احیای آموزه‌های شریعت اسلام ناب محمد (ص) بودند. در حقیقت، تاریخ‌نگاری محلی انقلاب اسلامی در صدد تبیین بنیادین انقلاب در لایه‌‌های مختلف جامعه بزرگ‌ ایران است و بخشی از هویت جمعی و معنوی ملت ایران را نمایان و آشکار می‌سازد.

سرزمین کهن و تاریخی‌کرمانشاه نیز از کانون‌ها و مراکز بزرگ و تأثیرگذار در نهضت انقلاب اسلامی بوده و به جهت موقعیت جغرافیای، اجتماعی و فرهنگی از اهمیت بالایی برخودار بوده است. کرمانشاه در مسیر عتبات عالیات قرارداشته و پُل ارتباط میان رهبران و مراجع مذهبی در تهران و قم با نجف و کربلا بود. به همین خاطر شاهد حضور عالمان مذهبی، فعالان انقلابی و … در این شهر هستیم. از سوی دیگر همزمان با نهضت امام خمینی(ره) در خرداد ۱۳۴۲ فعالیت‌ها، تکاپوها و رویدادهای تأثیر‌گذاری در این استان به وقوع پیوست.

در سالیان اخیر برای فهم و شناخت وقایع و تحولات انقلاب‌ اسلامی در کرمانشاه تلاش‌هایی صورت گرفته است که مهم‌ترین آن‌ها نگارش کتاب «انقلاب اسلامی در‌کرمانشاه» توسط دکتر «روح‌اله بهرامی» عضو هئیت علمی دانشگاه رازی است. این اثر ارزشمند که با حمایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی انجام گرفته، حاصل مطالعات و تکاپو‌های علمی نویسنده‌ آگاه و فرهیخته در طول چندین سال است که در زیر به طور خلاصه به معرفی و بررسی آن خواهیم پرداخت.

کتاب انقلاب اسلامی کرمانشاه در دو جلد، در هفت بخش و با قطع وزیری در سال ۱۳۸۹ چاپ شده ‌است. جلد اول شامل پنج بخش به شرح زیر می‌باشد.

– بخش اول کتاب، کلیاتی درباره اوضاع جغرافیایی، اجتماعی، اقتصادی، دینی و مذهبی کرمانشاه را بیان می‌کند.

– بخش دوم کتاب که شامل دو فصل است؛ به بررسی تحولات سیاسی، اجتماعی کرمانشاه از انقلاب مشروطه تا شهریور ۱۳۲۰ پرداخته است.

– در بخش سوم تحولات سیاسی، اجتماعی کرمانشاه از شهریور ۱۳۲۰ تا کودتای ۲۸ مرداد مورد بحث و بررسی قرارگرفته است. در این بخش اوضاع کرمانشاه در زمان جنگ‌جهانی دوم و سیاست‌های متفقین در کرمانشاه، فعالیت‌های سیاسی احزاب، انجمن‌ها و جمعیت‌های سیاسی- دینی‌کرمانشاه، جنبش ملّی‌شدن صنعت نفت درکرمانشاه، واقعه قیام سی تیر در کرمانشاه بررسی و تبیین شده ‌است. این سه بخش در حقیقت مباحث پیشینی و مقدماتی برای ورود به موضوع اصلی کتاب بوده و نویسنده با بیانی علمی و تحلیلی به تحولات سیاسی، اجتماعی و مذهبی کرمانشاه از انقلاب مشروطه تا قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ توجه کرده‌ است.

– بخش چهارم به موضوع کرمانشاه در آستانه نهضت امام خمینی(ره) اختصاص پیدا کرده است و در سه فصل به زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی نهضت امام خمینی(ره)، تحولات و تکاپوهای نیروهای مذهبی درکرمانشاه در آستانه دهه ۱۳۴۰ و رویداد مهم و تأثیرگذار اصلاحات ارضی در کرمانشاه پرداخته است.

– بخش پنجم اختصاص به موضوع رویکرد دینی و مبارزات سیاسی در کرمانشاه در فاصله سال‌های ۱۳۴۰ تا۱۳۵۰ دارد. نویسنده تلاش دارد در این بخش رویدادهای مهم نهضت امام خمینی(ره) و انعکاس و بازتاب آن‌ها در کرمانشاه را بررسی کند. رویدادهایی مهمی چون، تصویب نامه‌ ‌انجمن‌‌های ایالتی و ولایتی و بازتاب آن در کرمانشاه، قیام پانزده خرداد و مرجعیت امام‌خمینی در کرمانشاه و هچنین شکل‌گیری حلقه‌ یاران امام در کرمانشاه مورد کاوش قرار گرفته است.

– بخش ششم شامل مباحثِ شکل‌گیری کانون‌های انقلاب اسلامی در کرمانشاه از سال۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰ است و نقش مراکز و نهادهای مذهبی کرمانشاه به ویژه مساجد مختلف، حسینیه‌ها، تکایا و مدارس و حوزه‌های علمیه شهر کرمانشاه در هدایت و رهبری نهضت انقلاب اسلامی را بیان می‌کند.

جلد دوم کتاب انقلاب اسلامی شامل دو بخش شش و هفت می‌باشد.

بخش شش تحت عنوان فراگیر شدن انقلاب اسلامی در کرمانشاه، رویدادها و حوادث انقلاب اسلامی در کرمانشاه از مهر سال ۱۳۵۶ تا بهمن سال۱۳۵۷ مطرح شده است. این دوره اوج مبارزات انقلابی مردم کرمانشاه به شمار می‌رفت و وقایع و روخدادهای انقلاب تا حدود زیادی مورد بررسی واقعه شده است.

بخش پایانی کتاب تحت عنوان لاله‌های انقلاب اسلامی، اختصاص به شرح حال و کارنامه مبارزاتی شهدای انقلاب اسلامی در کرمانشاه و تحلیل پایگاه اجتماعی، سیاسی و اقتصادی شهدا دارد.

هرچند در این نوشتار کوتاه مجالی برای نقد و ارزیابی کتاب مورد نظر نیست، اما به طور خلاصه می‌توان گفت که این اثر، اولین، مهم‌ترین و ارزشمندترین کتاب در موضوع بررسی تاریخ انقلاب اسلامی کرمانشاه است که به روش عالمانه و متکی بر مطالعه منابع کتابخانه‌ای، اسناد، روزنامه‌های ملی و محلی و مصاحبه‌های شفاهی به نگارش در آمده ‌است. با وجود این، این کتاب نیز مانند هر اثر علمی خالی از ایراد و اشکال نیست. یکی از برجسته‌ترین نقاط ضعف کتاب، تمرکز نویسنده بر رویدادهای انقلاب اسلامی در شهرکرمانشاه است. در حالی کرمانشاه در دوره مورد بحث، شامل شهرهای بزرگی هم چون «ایلام»، «سنندج»، «شاه‌آباد» (اسلام‌آباد غرب کنونی)، «پاوه»، «سنقر»، «هرسین»، «کنگاور» و … بوده و هریک از شهرها سهم ‌زیادی در جریانات و رویدادهای انقلاب اسلامی کرمانشاه داشته‌اند. البته وسعت و حجم زیاد مطالب و مباحث و رویدادهای انقلاب اسلامی در شهرهای نامبرده به گونه‌ای است که هر شهر خود نیازمند پژوهش و مطالعه جداگانه می‌باشد.

از دیگر ویژگی‌های مهم و ارزشمند کتاب انقلاب اسلامی کرمانشاه بهر‌ه‌گیری نویسنده از اسناد، مکاتبات و نامه‌های موجود در آرشیوها و مراکز اسنادی است. بخشی از این اسناد نیز در ضمیمه کتاب پیوست شده است. در مقابل نکته‌ای که از سوی نویسنده مورد غفلت قرارگرفته است، بهره‌مندی از تصاویر، عکس‌ها ، فیلم و ویدئوها است.

بنابر آنچه گفته شد، موضع تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی در کرمانشاه با وجود نگارش اثر ارزشمند دکتر بهرامی هنوز می‌تواند مورد پژوهش و مطالعه محققان و مورخان باشد. به ویژه اینکه جای پژوهش‌هایی در حوزه‌ تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی در کرمانشاه، تاریخ مصور و تاریخ انقلاب در شهرهای پیرامونی کرمانشاه خالی است.