مهری مارابی | شیوع ویروس کرونا، جامعه علمی و خانواده بزرگ نظام آموزش عـالی کشـور را بـه سـان دیگـر نهادهـا و سـازمان‌ها، درگیر مسائل و موضوعات مترتب بر شیوع این ویروس کرد. ایـن شـرایط نهـاد علـم و آمـوزش عالی کشور را به تکاپویی تازه در عرصه‌های چندگانه آموزشی، پژوهشی، فنـاوری، فرهنگـی و دانشـجویی ملـزم سـاخت تا در شرایطی که بحران کرونا موجب تعطیلی فضای آموزشی کشور شده، با بهره‌گیـری از آمـوزش الکترونیکی و ظرفیت‌های فضای مجازی، سبب‌ساز ظرفیت جدیدی برای آموزش دانشجویان در کشور باشد. برای بررسی جوانب اقتصادی، روانشناختی و فنی‌ وضعیت جدید و تأثیرات انتشار ویروس بر نقش فضای مجازی، میزگردی با عنوان «دانشگاه و جامعه در فضای مجازی»، با حضور سه تن از اساتید دانشگاه رازی دکتر خدامراد مؤمنی، دکتر سهراب دل‌انگیزان و دکتر محمد کاظمی فرد برگزار شد.

دکتر دل انگیزان، عضو هیئت علمی گروه اقتصاد و ریاست دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه رازی صحبت از آموزش مجازی را با تأکید بر عامل اقتصادی به‌عنوان عامل محرک در فضای مجازی آغاز کرده و بر خلاف اعتقاد رایج که فضای مجازی را فضای سرگرمی می‌دانند، فرایندهایی پنهان را هدایتگر این فضای سرگرمی ‌‌دانست. او گفت: «همیشه همه وسیله‌ها و ابزارهایی که در چارچوپ اجتماعی تولید می‌شوند ابتدا جنبه‌های فان(fun) آن‌ها در نظر گرفته می‌شود بعد جنبه‌های غیرفان. فضای مجازی هم اینگونه است. جدا از اینکه در ابتدا کارکرد اصلی فضای مجازی، ارتباطات بوده و این کارکرد را بدون ایجاد هیچ مشکلی انجام داده است. در مرحله بعد، استفاده اقتصادی از این فضا مطرح بوده و همواره کسانی که هوشمندتر هستند، از این فضا برای ایجاد یک محیط تفریحی استفاده می‌کنند و ضمن جذب و افزایش تعداد افراد بیننده، اهداف اقتصادی خود را پوشش می‌دهند. مثلاً گوگل را که نگاه می‌کنید این همه خدمات مجانی می‌دهد اما در عین حال یکی از ثروتمندترین بنگاه‌های جهان است. سؤال این ‌است که چطور کسب درآمد می‌کند؟ یک سری فرایندهای پنهان پشت این همه فرایندهای فان وجود دارد. یک اقتصاد بزرگ در پشت این فعالیت‌های رایگان است؛ از جمله، کسانی که دیتاها را جمع-آوری و چارچوب‌بندی می‌کنند و سپس می‌فروشند. همچنین کسانی که در حوزه تبلیغات هستند و تبلیغات هدفمند دارند.» او در ادامه درباره استفاده از این امکان در جهت اهداف آموزشی ادامه داد: «به صورت کلی معتقدم که فضای مجازی، فان نیست و حتی قبل از رخداد جدید هم فان نبوده، گرچه دانش و مهارت کافی برای استفاده از این فضا نبود و ما اینچنین فشاری بر سیستم را ندیده بودیم تا از این فرصتی که آن‌ها به بهانه فان ایجاد کرده‌اند استفاده کنیم. همین فضای فان ظرفیت بالایی برای آموزش و یادگیری اجتماعی داشته و اگر به علت جنبه‌های فان نبود افراد باید سال‌ها آموزش می‌دیدند. مثلا کسی بعد از ۷۰ سال الان تلگرام و اینستاگرام دارد و استفاده می‌کند، اگر به‌خاطر جنبه‌های فان این فضا نباشد کسی از آن استفاده نمی‌کند.»

دکتر مؤمنی عضو هیئت علمی گروه روانشناسی دانشگاه رازی، با رویکردی متفاوت نسبت به فضای مجازی گفت: «من برخلاف دکتر دل‌انگیزان، فکر می‌کنم فضای مجازی از فضای آموزشی وارد حوزه سرگرمی شده. این‌ها چیزی است که من براساس مشاهدات شخصی خودم می‌بینم. الان ما بخواهیم حوزه اقتصاد را نگاه کنیم کاملاً مشخص است که چه کار کنیم ولی در حوزه روانشناسی پیچیدگی‌های خاص خودش را دارد. این تئوری فضای مجازی امر جدیدی نیست. آموزش مجازی بحث امروزه نیست. این بحث از زمان اسکینر طرح شده و حتی آمریکایی‌ها به آن پشت کردند وگفتند جواب نمی‌دهد. اما آموزش رودررو یک پیامدهایی دارد. سیستم دانشگاه قبل از کرونا، حضوری بود؛ استاد و دانشجو هر دو حاضر می‌شدند. در آموزش مجازی شاید در بخش آموزش موفق بوده‌ایم اما از نظر پرورشی کاملاً به خطا رفته‌ایم. ممکن است من پشت سیستم بنشینم و کلی اطلاعات علمی را منتقل کنم ولی این آموزش من است، پرورش من کجا رفته؟ رسالت آموزش و پرورش تقدم پرورش بر آموزش است. آموزش ابزاری است برای پرورش، ولی من الان هیچ‌گونه ارتباط انسانی با دانشجو ندارم. اصلاً چهره و برخوردهای دانشجو را نمی‌بینم. فضای مجازی ممکن است مناسب باشد ولی از نظر انسانی خطرناک است. الان ما چقدر مشتاقیم چهره‌ی دانشجوها را ببینیم و یا دانشجوها چقدر مشتاقند چهره‌ی ما را ببینند. این خاصیت انسان است. بله در فضای جدید، آموزش اتفاق می‌افتد ولی اگر بحث پرورش مطرح باشد باید موضوع را متفاوت ببینیم.»

دکتر دل‌انگیزان در پاسخ به سؤالی درباره راهکارهای کاهش آسیب‌های فضای مجازی در دانشگاه رازی، چاره‌کار را در شبکه‌سازی دانست و گفت: «یک نکته‌ی مهم وحساس اجتماعی وجود دارد آن هم شبکه‌سازی اجتماعی است. شبکه‌سازی اجتماعی یکی از مهم‌ترین شرایط در حوزه اقتصاد، علوم اجتماعی و علوم سیاسی است که همزمان دارای کارکرد مثبت و منفی می‌باشد. این شبکه‌ی اجتماعی باعث انتقال اطلاعات، دانش و مهارت و ارتباطات محکم بین آن‌ها می‌شود. فضای مجازی این شبکه‌سازی را بسیار خوب انجام داده است. همچنین در بخش مرتبط با اعتماد اجتماعی هم به نوعی موثر عمل کرده و در حالی‌که همه فکر می‌کنیم که اعتماد اجتماعی را کاهش داده ولی این‌گونه نیست و اتفاقاً موجب افزایش اعتماد اجتماعی شده است. با این نگاه من فکر می‌کنم که شبکه‌های اجتماعی و کلا فضای مجازی بسیار فضای خوب و ارزشمند و قابل قبول است که باید روی آن سرمایه‌گذاری کنیم. البته بدون هرگونه کنترل فیزیکی و با سیاست‌گذاری و هدایت ارشادی باید از این فضا استفاده شود.» ما در دانشگاه از فضای مجازی استفاده نمی‌کردیم این نبود که کلاً استفاده نکنیم اما الان که استفاده کردیم، بسیاری از ظرفیت‌های خودمان آشکار شد. حالا که همکارها و دانشجوها یادگرفته‌اند در ترم‌های آینده می‌شود، همه‌ی کلاس‌های جبرانی را در فضای مجازی برگزار کنیم. از همه جای دنیا با برنامه LMS  می‌توانیم اساتیدی را، به کار بگیریم. می‌توان جلسات دفاع را با بهترین اساتید ایرانی و خارجی برگزار کرد. این شرایط قبلا هم وجود داشت نه اینکه نباشد ولی مهارت استفاده از آن را نداشتیم.

 در حالی‌ که دکتر دل‌انگیزان با رویکردی مثبت به سراغ بحث آموزش مجازی و موضوع اعتماد می‌رود، دکتر مؤمنی با نگاهی دیگر به سراغ مفهوم اعتماد و آسیب‌هایی می‌رود که ناشی از حجم گسترده اطلاعات است: «الان دیگر مردم آرام آرام فضای مجازی را از زندگی خودشان کنار می‌گذارند چون در حوزه روانشناسی اطلاعات متناقضی هست. هرکسی برای خودش روانشناس شده و به کسی که واقعاً روانشناس است توجهی نمی‌شود. یک اصلی در روانشناسی داریم که می‌گوید، حجم اطلاعات زیاد باعث سردرگمی می‌شود. پس این اطلاعات باید طبقه بندی شوند و دانشگاه باید نقش کلیدی‌تری بازی کند که خودش را به عنوان محرم خانواد‌ه‌ها و مردم نشان بدهد. باید اول اعتمادسازی کنید حتی دانشجوها به مدیریت دانشگاه اعتمادی ندارند، یعنی الان نمی-توانند با شما وارد ارتباط شوند. ما اگر این بحث اعتماد را درست کنیم، می‌شود بعداً بقیه‌ی مسائل را برپایه آن استوار کرد.»

دکتر کاظمی‌فرد عضو هیئت علمی گروه مهندسی کامپیوتر دانشگاه رازی نیز همچون دکتر دل‌انگیزان با رویکردی مثبت به آموزش مجازی گفت: «پیچیدگی داستان از این جا شروع می‌شود که قبلاً خیلی چیزها لازم نبود و لوکس بود، مثل آموزش مجازی. بدین مفهوم که از چند سال پیش آموزش مجازی بود ولی دانشگاه نیازی به آن نداشت. فکر می‌کرد لوکس است اما الان جزء نیازهاست. ما قبلاً برای دانشگاه، برای خوابگاه و… خیلی هزینه می-کردیم. اما الان می‌توانیم بخشی از این‌ها را به صورت مجازی ارائه بدهیم. در حالیکه قبلاً این کار را نمی‌کردیم. شاید در طول تاریخ اولین بار است که همه انسان‌ها مجبور شده‌اند از فضای مجازی استفاده کنند. در سال گذشته هیچ‌یک از اساتید صفحه شخصیش را نمی‌ساخت با این که نیاز بود ولی اجبار نبود. به نظرم یکی از اتفاقاتی که در آینده می‌افتد این است که خیلی از نظام‌هایی که الان داریم زیر سوال می‌رود نه از دید پرورشی بلکه از جنبه اقتصادی. دانشگاه در آینده ممکن است دچار تغییر شود چون اگر تغییر نکند هیچ درسی نگرفته است. این واقعیت که باید به سمت فضای مجازی برویم بر ما تحمیل شده. اگر قبلاً به انتخاب خودمان بوده الان به عنوان یک واقعیت تحمیل شده است.» این عضو هیئت علمی دانشگاه رازی در ادامه با تأکید بر اهمیت فرآیندها افزود: «ما الان در دانشگاه هیچ کاری نکرده‌ایم. اگر کرونا تمام شود همین را کنار می‌گذاریم چون هیچ اتفاقی نیفتاده و هیچ فرآیندی شکل نگرفته. ما همیشه وقتی از دنیای مجازی صحبت می‌کنیم از یک فرآیند صحبت می‌کنیم و معجزه فضای مجازی وقتی رخ می‌دهد که این فرآیندها تغییر کند. دانشگاه مجازی با خرید LMS رخ نمی‌دهد. ابتدایی‌ترین پارامتر، محتوای مجازی است. شما همین الان می‌توانید یک سوال بپرسید که الان چقدر محتوای مجازی در دانشگاه دارید؟ تقریبا می‌توانم بگویم صفر. اگر محتوا هم داشته باشیم چه اتفاقی می‌افتد؟ بخش پرورشی که دکتر مؤمنی گفتند را من قبول دارم ولی من الان در مورد آموزش بحث می‌کنم. قبل از کرونا هم آموزش‌های مجازی بود. قبل از این دنیا تجربه نکرده بود که همه چیز مجازی باشد. حتی دانشگاه هاروارد امریکا هم تجربه نکرده است، الان فرآیند است که اهمیت دارد.»

در پایان دکتر مؤمنی با تأکید مجدد بر اهمیت آموزش حضوری و نقش آن در پرورش مهارت‌های اجتماعی گفت: «هرجایی که رابطه‌ی انسانی به رابطه‌ی انسان و شیء تبدیل شد و به ترتیب انسان جایگزین شیء بشود یا شی جایگزین انسان شود قطعا اتفاق‌های ناگواری می‌افتد حالا تا وقتی که کرونا هست ما به اجبار از این شبکه‌های مجازی استفاده می‌کنیم اما بعد از آن باید آموزش حضوری را مجدد جایگزین کنیم.»