سحر رنجبر | سومین کرسی «علمی- ترویجی» دانشگاه رازی با عنوان «حکمرانی واقعیت‌های جمعیتی بر جامعه ایرانی» با مدیریت دکتر «جلیل کریمی» عضو هیئت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه رازی بیست‌وچهارم شهریور ماه ‌به طور مجازی برگزار شد که در آن، واقعیت‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی جمعیت و نقش آن‌ها در جامعه، تجربه گذار جمعیتی در کشورهای مختلف و پیامدهای گذار جمعیتی بر جامعه ایرانی، محور بحث در این نشست بودند. در این نشست دکتر «وکیل احمدی» عضو هیئت علمی گروه جامعه‌شناسی مطالب خود را ارائه داد که بعد از پایان سخنرانی او، دکتر «حاتم حسینی» عضو هیئت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه بوعلی‌سینا و دکتر «علی الماسی» عضو هیئت علمی گروه بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، به عنوان منتقد نظرات خود را بیان کردند.

دکتر کریمی به‌عنوان مدیر جلسه نیز رسالت کرسی‌های نظریه‌پردازی را تلاش برای رونق گفت‌وگو و بحث‌های نظری دانست. کرسی «حکمرانی واقعیت‌های جمعیتی بر جامعه ایرانی» سومین کرسی نظریه‌پردازی دانشگاه رازی است، دو کرسی پیش از این، با موضوع خود گفت‌وگو ارائه شدند. به گفته دکتر کریمی، بحث‌های جمعیت‌شناسانه، نزدیک‌ترین بحث‌ها به علوم طبیعی هستند و در سال‌های اخیر رویکردهایی پیدا شده که می‌تواند در سطوح نظری‌تر و در بحث‌های گفتمانی، نسبت جمعیت با سایر مقولات را در سیاست‌های کلان و برنامه‌های زندگی فردی مطرح کند.

دکتر احمدی در سخنرانی خود با این مطلب آغاز کرد که؛ پیامدهای واقعیت‌های جمعیتی آشکار نیستند و تأثیرش بعد از مدت‌ها، در حوزه‌های مختلف در جامعه دیده‌می‌شود. به همین دلیل وقتی پیامدها را بررسی و تحلیل می‌کنند یا وقتی از توسعه صحبت می‌شود؛ کم‌تر به واقعیت‌های جمعیتی می‌پردازند و بیشتر واقعیت‌های ، فرهنگی و … مورد توجه قرار می‌گیرد. دکتر احمدی معتقد بود که جامعه ایران، تجربه گذار جمعیتی را به صورت بدی طی کرده‌است و فرض بر این است این واقعیت‌های جمعیتی هستند که انحراف از مسیر را باعث می‌شود. تجربه گذار جمعیتی با این تعریف ارائه شد که؛ در گذشته میزان باروری و مرگ‌و‌میر بالا بوده، اما هرچه جلوتر آمدیم به دلیل بهبود وضعیت بهداشت و معیشت بهتر، مرگ‌و‌میر کم‌تر می‌شود. دکتر احمدی بیان کرد که این دوره گذار، در کشورهای مختلف به طور متفاوتی طی شده‌است اما این مسئله که در چه زمانی، چه دوره‌ای و با چه سطح توسعه‌ای کشورها تجربه گذار را داشته‌اند بسیار مهم است چرا که این مسائل می‌توانند محتوای جامعه را تحت تأثیر خود قرار دهند.

طبق صحبت‌های دکتر احمدی، نوسانات در منحنی تجربه گذار، سبب یک سری واقعیت‌های جمعیتی می‌شود و این عدم تعادل، در حوز‌ه‌های دیگر هم تأثیر می‌گذارد. دکتر احمدی با ارائه مثال‌ها و نمودارهای متعدد، عنوان کرد که ۱۲درصد جوامع در دوران قبل از گذار، ۱۵ درصد بعد از گذار، ۴۲ درصد در اوایل گذار هستند و ۳۱ درصد اواخر گذار را تجربه می‌کنند. به گفته او وقتی گذار به طور مطلوب طی نشود؛ نتیجه آن تولید واقعیت‌های جمعیتی است و دلیل قرار نگرفتن جامعه ایران روی ریل توسعه را انحراف جمعیت از مسیر خود دانست.

دکتر احمدی در خلال سخنرانی‌اش، در مورد سیاست‌های جمعیتی اخیر، تأثیر رسانه در این سیاست‌ها، کم‌شدن تعداد موالید در چند سال اخیر به دلیل کاهش جمعیت زنان در سطح باروری یعنی سنین ۲۰ تا ۴۰ سالگی و همین‌طور از هراس سالمندی صحبت کرد. او گفت بهترین سیاست برای حل مشکلات این‌چنینی، گفتمان تشکیل خانواده و اشتغال آن‌هاست. باید سیاست مستقیم افزایش باروری به سیاست غیرمستقیم آن تبدیل شود. جان کلام دکتر احمدی این بود که؛ واقعیت‌های جمعیتی روی همه واقعیت‌های اجتماعی دیگر از جمله توسعه تأثیر دارند و این تاثیرگذاری به دلیل اینکه این واقعیت‌ها خود را دیر نشان می‌دهند؛ مغفول مانده‌است. او مثال‌هایی از کشورهای مختلف دنیا با سطوح توسعه‌یافتگی مختلف ارائه داد و در نهایت به این نکته اشاره کرد که؛ وقتی واقعیت‌های جمعیتی به مرحله مسئله‌زا یا حاد می‌رسند؛ دولت‌ها هم ناچارند در واکنش به این تغییرات، سیاست‌های مختلفی را در پیش بگیرند.

بعد از پایان سخنرانی دکتر احمدی، دکتر حسینی با توجه به صحبت‌های او، نقد و نظرات خود را بیان کرد. به نظر دکتر حسینی، دکتر احمدی طرح مسئله روشن و دقیقی را ارائه کرد. او نقش جمعیت، تغییرات و اهمیت آن در شکل‌دهی ساختاهای اجتماعی، مغفول‌ماندن واقعیت‌های جمعیتی، سیاست‌گذاری‌های جمعیتی و توجه غیرکارشناسی به آن، انحراف از مسیرهای رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی تحت تأثیر واقعیت‌های جمعیتی، مقایسه کشورهای مختلف و ایران از نظر تجربه گذار جمعیتی، پیامدهای متفاوت تجربه‌ها و مدیریت‌های متفاوت تجربه گذار در جوامع مختلف و تغییرات جمعیتی ایران و مسائلی که از دل این تغییرات در آینده ایجاد می‌شود را مسائل مهمی دانست و به انطباق نظرات خود در این موارد با دکتر احمدی اشاره کرد.

دکتر حسینی در ادامه، بحث جمعیت را موضوع مهمی در حوزه‌های مختلف دانست. او در خصوص دکترین موافق افزایش جمعیت و مخالف آن، نظریه‌های مختلف این دو حوزه و مفهوم جدید مدیریت جمعیت صحبت کرد. به عقیده دکتر حسینی، جمعیت پدیده‌ای است که تغییراتش در طول زمان حاصل می‌شود که این تغییرات، پیوسته و بی‌وقفه هستند و باید همیشه مورد توجه قرار بگیرند نه به صورت مقطعی. او گفت باید بپذیریم و باور کنیم که جمعیت در تمام جنبه‌های زندگی بشر به طور مستقیم یا غیرمستقیم تأثیر دارد و جمعیت‌شناسی بخشی از سرنوشت جوامع است. جوامع همیشه باید برای کاهش پیامدها، نسبت به تغییرات جمعیتی واکنش دهند و در سطح کلان نیز به طور پیوسته، در دستور کار سیاست‌گذاران قرار گیرد.

او همچنین به تحولات جمعیت ایران در قرن گذشته پرداخت و گفت با وجود اینکه جمعیت ایران افزایش قابل‌توجهی داشته؛ میزان باروری به پایین‌تر از سطح جایگزینی کاهش‌یافته و استمرار و عمومیت پیدا کرده‌است. پیش‌بینی دکتر حسینی، سالمندی جمعیت آینده ایران بود و به توضیح در خصوص تغییر ساختار خانواده، افزایش میزان تجرد قطعی و افزایش طلاق به دلیل از بین‌رفتن قبح آن‌ پرداخت. دکتر حسینی به عنوان مهم‌ترین نکته، این موضوع را عنوان کرد که؛ در مورد اینکه چه جمعیتی با چه ویژگی‌هایی مطلوب این سرزمین و جامعه هست بین کارشناسان جمعیتی، سیاستگذاران و برنامه‌ریزان اختلاف‌نظر داریم. به همین دلیل ممکن است با ادامه این وضعیت با پیامدهای ناشناخته‌ای روبرو شویم. او گفت جای این رویکرد به جمعیت، آثار و پیامدهای آن در برنامه‌ریزی‌های کلان ما خالی و این به معنای عدم‌توجه به واقعیت‌های جمعیتی است. دکتر حسینی با این نظر دکتر احمدی که ایران گذار جمعیتی را بد تجربه کرده‌است؛ موافق نبود چرا که آن را یک فرایند می‌دانست. او گفت شاید بهتر است بگوییم مدیریت گذار جمعیتی ایران بد بوده‌است.

در ادامه دکتر الماسی به عنوان دیگر منتقد این جلسه، اساتید علوم انسانی را مورد خطاب قرار داد و گفت آن‌ها باید حاکمیت را با خودشان همراه کنند و او هم به نظریه‌های مختلف جمعیت و اهمیت جمعیت از نظر سلامت اشاره کرد. دکتر الماسی به ارتباط بین جمعیت، فقر و بیماری پرداخت و گفت هرچقدر جمعیت زیاد و کنترل‌نشده باشد؛ فقر و بیماری بیشتر می‌‌شود. همین‌طور به مصرف بیش از حد منابع و تولید آلودگی به عنوان نتیجه افزایش جمعیت اشاره کرد. دکتر الماسی بین حاکمیت و حکمرانی تضاد قائل شد و گفت حاکمین ۱۴ مورد رصد حاکمیتی مقام معظم رهبری که حاصل کار کارشناسی برای حل مشکلات جمعیتی است را ارائه داده‌اند اما حکمران آن را اجرا نکرد‌است. پیش از این دکتر احمدی در مطالبش به این ۱۴ مورد اشاره کرد و گفت از این لیست، حکمرانی تنها به مورد افزایش باروری توجه دارد و موارد دیگر را کنار گذاشته‌است. دکتر الماسی همچنین به عدم‌تناسب جمعیت با صنعت اشاره کرد و دلیل آن را وجود بیکاری دانست و از نداشتن نشاط در جامعه به عنوان نتیجه آن نام برد. در ادامه بحث، او از نبود نهاد نظارتی صحبت کرد و همین‌طور گفت جوانان باید به طرف خودسازی، تمدن‌پردازی و جامعه‌سازی بروند. در واقع دکتر الماسی با نگاهی جمعیت‌شناسانه و با اشاره به تاریخ و نظریه‌های افزایش و کاهش جمعیت، به بحث پیرامون تضاد بین حاکمیت و حکم‌رانی و آسیب‌شناسی جمعیت پرداخت و معتقد بود روند کلان گذار جمعیت ممکن است نگاه آسیب‌شناسانه را در نظر نگیرد.

بعد از پایان نظرات منتقدین، دکتر احمدی در پاسخ به مخالفت دکتر حسینی در مورد بد تجربه‌کردن گذار جمعیتی ایران گفت ما گذار جمعیتی را بد طی کردیم و این مسئله دست خودمان نبوده‌است. اگر متوجه بودیم نمی‌گذاشتیم کار به این جا برسد. واقعیت‌های جمعیتی دیده نشده، به این دلیل که نه در تحلیل‌ها و برنامه‌ریزی‌ها بوده و نه مدیریت به آن توجه کرده‌است. دکتر احمدی هدف کرسی را بیان این مطلب دانست که؛ در همه جا واقعیت‌های جمعیتی ایجاد نمی‌شوند که منجر به پیامدهای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و … شوند. یعنی همه کشورها، بدقوارگی‌های جمعیتی نداشته‌اند، اما ایران همه این مسائل را داشته‌است. به گفته دکتر احمدی، سند جمعیتی باید بالادست سندهای دیگر باشد، اما حکمرانی این سندها را بالاتر نمی‌بیند در حالی که محور اقتصاد باید مبتنی بر جمعیت باشد. او گفت حداقل باید واقعیت‌ها را برعکس جلوه ندهیم و برای این کار از کارشناسان استفاده کنیم. بار گذار آنقدر بالا بوده‌است که مدیریت هم بیش‌تر از این نمی‌تواند کاری کند. دکتر احمدی راه‌حل را توجه به گفتمان خانواده دانست، چراکه فرزندان قبل از رسانه تحت تأثیر خانواده هستند و باید خانواده سامان بیشتری پیدا کند.

در پایان و در زمان پرسش‌ و پاسخ‌ شرکت‌کنندگان سوالات و توضیحات خود را پیرامون بحث‌های ارائه‌شده،‌‌ مطرح کردند.