دکتر رحمان حریری

عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه رازی

در شرایطی که تحریم‌های فلج‌کننده و ظالمانه امریکا علیه ایران موجب اخلال در سیستم اقتصادی کشور شده و موجبات نارضایتی اقتصادی مردم را فراهم آورده است، تحولات مرتبط با افزایش قیمت بنزین در آبان ۹۸ ، گرانی‌های لجام‌گسیخته که بر معیشت مردم تاثیر مستقیم داشته، سقوط بازار بورس و متضرر‌شدن آحاد جامعه در سرمایه‌گذاری( برخی حتی منازل مسکونی خود و تمام سرمایه‌های زندگی خود را به این بازار آوردند و تاکنون نیمی از این سرمایه‌ها در این بازار بر‌باد رفته است)، گرانی کالاهای اساسی‌، محدودیت‌های کرونایی که منجر به افزایش فشار بیشتر اقتصادی شده و بر سلامت روان جامعه نیز تاثیر منفی داشته، اخبار احتکار و همچنین پمپاژ اخبار فساد اداری و اقتصادی در صدا‌و‌سیما به‌صورت روزانه، تخریب دستاوردهای دولت و مجموعه نظام در داخل و خارج از کشور همزمان با فشار فزاینده امریکا علیه اقتصاد ایران، اتحادهای عبری‌عربی در منطقه و احتمال توطئه علیه جمهوری اسلامی ایران و جنگ رسانه‌ای معاندین علیه جمهوری اسلامی فرکانس‌هایی است که سرمایه اجتماعی و تضعیف اعتماد عمومی شهروندان به نظام جمهوری اسلامی ایران را هدف قرار داده است. بی‌تردید قوام و دوام نظام جمهوری اسلامی ایران متکی بر مردم است و تقویت اعتماد عمومی و سرمایه اجتماعی در چنین شرایطی دارای اهمیت داخلی و بین المللی است .

سرمایه اجتماعی بخشی از منافع ملی، اقتدار ملی و همچنین ثروت ملّی به‌حساب می‌آید که بستر مناسبی برای بهره‌برداری از سرمایه انسانی و فیزیکی (مادّی) و راهی برای نیل به موفقیت قلمداد می‌شود.

آنومی درتقابل با موضوع سرمایه اجتماعی مطرح می‌شود. آنومی موجب تخلیه سرمایه اجتماعی می­شود؛ زیرا اولاً، اعتماد زمانی شکل می­گیرد که هنجارها محکم باشد و افراد بتوانند رفتارهای یکدیگر را پیش­بینی کنند؛ از سوی دیگر، در محیط عاری از اعتماد، اگر سطوح مشارکت و شبکه­های روابط کاهش پیدا کند امری مورد انتظار است. آنومی اجتماعی باعث کاهش سرمایه اجتماعی و افزایش خشونت از طریق تضعیف هنجارهای مسلط بر رفتارها می‏شود. تعهد قوی به نظم هنجاری باعث افزایش اعتماد متقابل می‌شود و درنتیجه کنش‏های متقابل شکل گرفته و از هنجار‏ها تبعیت خواهد شد. برعکس، وقتی مردم به‌همدیگر و همچنین به سیستم دولتی و حکومتی شک و تردید داشته باشند، نسبت به قدرت هنجارها به‌طور معکوس نمی‏توان اعتماد کرد. لذا به‌نظر می‏رسد که سطوح سرمایه اجتماعی باید با آنومی رابطه معکوس داشته باشد و آنومی نیز با کج‌روی و خشونت رابطه مثبتی دارد.

در زمانی که میان مردم و دولت‌ها اعتماد زیادی دیده می‏شود، آن‏ها با اطمینان از اینکه عمل متقابل تحقق خواهد یافت و هنجارها رعایت خواهد شد، خود نیز نسبت به نظم هنجاری تعهدی قوی خواهند داشت. درمقابل، عدم اعتماد موجب از‌میان‌رفتن ایمان نسبت به نیروی نظارتی خواهد شد. به‌عبارت دیگر، در محیط­های بی‏هنجار، اعتماد اجتماعی کاهش یافته و هم‌زمان کج‌روی و خشونت افزایش خواهد یافت که این مهم می‌تواند منافع ملی و اقتدار ملی را تحت تاثیر قرار دهد.

 درواقع وقتی در جامعه‌ای اعتماد بالاست، افراد آن جامعه برای حفظ اعتماد به همدیگر سعی می­کنند با رعایت قوانین و هنجارها، اعتماد طرف مقابل را جلب کنند و همچنین زمانی که شبکه­های مشارکت قوی است و متراکم، احتمال همکاری شهروندان در جهت منافع جمعی و تقویت اقتدار ملی و منافع ملی بیشتر می­شود.

دلیل آن هم این است که شبکه­های مشارکت، اولاً هزینه بالقوه عهدشکنی را افزایش می­دهد، لذا فرصت‌­طلبی ، خودخواهی، فساد، رشوه و رانت‌بازی، منافع فرد را به‌خطر می‏اندازد و از سوی دیگر، این شبکه­ها، هنجارهای قوی معامله متقابل را تقویت می­کنند. لذا می­توان نتیجه گرفت که یکی از ابعاد تأثیر‌گذار سرمایه اجتماعی بر آنومی اجتماعی متغیر اعتماد اجتماعی بوده و سرمایه اجتماعی بالا آنومی را کاهش داده و به‌تبع آن جرم و کج‌روی را در جامعه نیز کاهش می­دهد.

اتحاد تیم تندرو و ضد ایرانی رئیس‌جمهور پیشین ایالات متحده امریکا دونالد ترامپ با متحدان عبری-عربی در خاورمیانه که منجر به اتخاذ سیاست‌های ضد بشری و تحریم‌های بی‌سابقه تاریخی علیه مردم ایران شد(سیاست فشار حداکثری) در پس پرده هدف بزرگتری بنام کاهش سرمایه اجتماعی‌، بروز نارضایتی شدید و اعتراضات خیابانی در ایران را دنبال می‌نمود.

بی‌تردید اتحاد بی‌سابقه اسرائیلی‌ها و اعراب در خاورمیانه هدف دیگری جز تضعیف جمهوری اسلامی را دنبال نخواهد کرد، در چنین شرایطی که تحریم‌های شدید اقتصادی بر معشیت مردم تاثیر مستقیمی گذاشته و همچنین آسیب جدی به سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی وارد نموده است، آنچه ضروری است مقابله با اهداف نهان سیاست‌های فشار حداکثری علیه جمهوری اسلامی ایران در داخل و خارج از کشور است. یکی از این اهداف نهان تضعیف اعتماد عمومی و سرمایه اجتماعی و همچنین ایجاد شکاف میان حاکمیت و ملت است.

افزایش چشمگیر زباله‌گردی در سطح جامعه، رشد آسیب‌های اجتماعی (طلاق، خودکشی و فحشا) افزایش مصرف مواد مخدر در ایام کرونا تحت تاثیر تبلیغات جعلی مافیای مواد مخدر درخصوص موثر‌بودن تریاک و مواد مخدر در درمان و پیشگیری از کرونا، تورم لجام‌‎گسیخته در اقتصاد، گرانی بی‌سابقه مسکن و توقف طرح‌های همانند مسکن مهر به‌مدت چند سال و حرکت کند و ناچیز مسکن ملی( پس‌انداز نیم‌قرن یک کارگر کفاف خرید مسکن او را نخواهد داد) افزایش سرسام‌آور اجار‌ه‌بها و رهن و فشار فزاینده بر قشر متوسط و ضعیف جامعه، تضعیف بی‌سابقه ارزش پول ملی و تاثیر افزایش قیمت دلار در افزایش قیمت کالاها در سطح جامعه ،تعطیلی واحدهای اقتصادی تحت تاثیر کرونا و تحریم‌ها و در نتیجه بیکاری شاغلان، کاهش ارزش درآمدی افراد جامعه در برابر تورم، افزایش سرقت و دزدی و همچنین افزایش خشونت در جامعه، کاهش سلامت روان جامعه و رشد استرس و فشارهای اضطرابی در سطح خانواده‌ها، کاهش آمار مشارکت در انتخابات مجلس شورای اسلامی، عصبانیت شدید افراد جامعه سهام‌دار در بورس از ضررهای سنگنین و تجمعات جسته و گریخته در ارتباط با این موضوع (که درصورت عدم مدیریت به بحران تبدیل خواهد شد)، گرانی کالاهای اساسی و در مضیقه قرار‌گرفتن خانوارها، واکنش‌های احساسی و قابل تامل مردم در فضای مجازی(اینستاگرام و تلگرام)  به اخبار اختلاس آقازاده‌ها و مسئولان(حساسیت ویژه نسبت به رفتار و کردار مسئولان در هر سطحی به‌عنوان مثال بازتاب گسترده سیلی‌زدن نماینده مجلس به سرباز در فضای مجازی)، بیکاری فارغ التحصیلان دانشگاهی، مهاجرت نخبگان به خارج از کشور، افزایش شکاف میان طبقه فقیر و ثروتمند در جامعه و کم‌رنگ شدن عدالت اجتماعی و اقتصادی در جامعه و … همه و همه هشدارهایی است که می‌بایست جدی گرفت. این عوامل و علائم، اعتماد عمومی و سرمایه اجتماعی در داخل کشور را هدف قرار داده است و در خارج از کشور نیز تحریم‌های بی‌سابقه تاریخی دولت ترامپ علیه جمهوری اسلامی ایران، جو رسانه‌ای شبکه‌های ماهواره‌ای مخالف نظام (که درصدد هستند اوضاع اقتصادی جامعه ایرانی را به دولت، حاکمیت و نظام ربط دهند)، اتحاد بی‌سابقه اعراب با اسرائیل، ترور های ناجوانمردانه، بلوکه‌شدن درآمدهای نفتی در بانک‌های خارج از کشور، فشار بی‌سابقه اعراب – اسرائیل و بخشی از اروپایی‌ها بر دولت بایدن جهت جلوگیری از بازگشت آمریکا به برجام و احتمال برداشته‌شدن تحریم های اقتصادی، تمرکز سرویس‌های جاسوسی غربی- عربی و عبری بر راه‌های دور‌زدن تحریم‌ها توسط ایران و  به‌روزرسانی تحریم‌های امریکا علیه شریان‌های اقتصادی ایران، تقویت مالی و لجستیک رسانه‌ها و تلویزیون‌های ضد انقلاب در خارج از مرزها (به‌طور مثال تقویت شبکه ماهواره‌ای ایران اینترنشنال توسط سرویس  جاسوسی عربستان سعودی آن را به تریبون و بنگاه خبرپراکنی ۲۴ ساعته علیه سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران در داخل و خارج از مرزها تبدیل نموده است)، همگی نشان از اتحاد نانوشته‌ای است که منافع ملی جمهوری اسلامی ایران را هدف قرار داده است.

در چنین شرایطی که با خاورمیانه جدیدی رو‌به‌رو هستیم که درآن اتحادی بی‌سابقه میان اعراب و اسرائیل علیه جمهوری اسلامی ایران در حال شکل‌گیری است و همچنین سیاست‌های دولت ترامپ و متحدین آنها سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی را در داخل مرزهای ایران نیز هدف قرار داده است، می‌طلبد سیاست‌های به‌روز و عقلانی در جهت جلوگیری از آنومی اجتماعی و فروپاشی جامعه مدنی ترسیم و به اجرا گذاشته شود. در این راستا ایجاد رونق اقتصادی اولین گام اساسی در تقویت سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی در جامعه محسوب می‌شود.

تقویت اتحاد داخلی جناح‌های سیاسی و اجتماعی، اتخاذ سیاست‌های باز سیاسی-اجتماعی فراگیر و فراجناحی، برنامه‌ریزی در راستای تقویت مشارکت چشمگیر در انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰، احترام به منافع ملی و اعتماد عمومی در دعواهای سیاسی جناح‌ها در فضای انتخاباتی، اتخاد سیاست‌های جذب حداکثری در فضای سیاسی و اجتماعی جامعه، لزوم تشدید برخوردهای فراجناحی با فساد در تمامی قوا در داخل کشور در راستای تقویت سرمایه اجتماعی ضرورت دارد.

همچنین اتخاذ سیاست‌های تنش‌زدایی در منطقه و خنثی‌نمودن توطئه‌های شکل‌گرفته در خاورمیانه جدید در دستگاه دیپلماسی در جهت پیشگیری از منزوی‌شدن کشور در منطقه و جهان یک نیاز مبرم است، در چنین شرایط خطیری دعواهای سیاسی جناح‌ها بدون رعایت منافع ملی می‌تواند ضربه اساسی به منافع ملی و سرمایه اجتماعی در جامعه وارد نماید. به‌طور مثال  پخش برنامه‌های کارشناسی‌نشده از صداوسیما چه در مباحث سیاسی و چه در مسائل فرهنگی (توهین به لباس قومیت ها و …) می‌تواند به وضعیت انومی اجتماعی دامن زند.

درنهایت تقویت سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی هم‌زمان با پیگیری سیاست‌های نوین و مبتکرانه در داخل و خارج از مرزها  می‌تواند به تقویت منافع ملی جمهوری اسلامی ایران در خاورمیانه جدید منجر شده و اهداف نهان از فشار حداکثری را خنثی نماید.