دکتر طلعت ده‌پهلوان

عضو هیئت علمی گروه حقوق و استادیار تاریخ دانشگاه رازی

آداب و رسوم و استعاره‌ها یکی از مهمترین اجزای تشکیل‌دهنده فرهنگ و هویت ملی هر جامعه به‌حساب می‌آید که جوامع مختلف برای حفظ، نگهداری و ارتقای آن همواره در تلاش هستند. شب یلدا  یا شب چله همچون دیگر جشن‌های باستانی به‌مثابه یکی از آئین‌ها و رسومات کهن و یکی از گردهمایی بزرگ خانوادگی در سرزمین کهن‏سال ایران، یکی از مواریث فرهنگی و هویت ملی ایرانیان است.

شب یلدا[۱](شب چله) آئینی تقویمی است که معانی فلسفی و هستی‌شناختی چرخش و تغییر فصول و گذر زمان را بر اساس جهان‌بینی انسان ایرانی نشان می‌دهد. نام این روز میلاد اکبر و مقصود از آن انقلاب شتوی‏ست، زیرا در این روز نور از حد کاستی به حد زیادت خارج می‏شود و آدمیان نشو و نما آغاز می‏کنند و پری‏ها به ذبول و فنا روی می‏آورند ( بیرونی، ۱۳۹۰: ۳۶۳). به‌واقع یلدا مقارن با انقلاب زمستانی است تا اعتدال بهاری که در نوروز متجلی می‌شود، میل به نوزایی، زایندگی، برکت و شکوفایی را در نزد اقوام ایرانی نشان دهد (همان). قریب به هفت هزار سال پیش نیاکان ما به دانش «گاه‌شماری» دست پیدا کردند و دریافتند که نخستین شب زمستان که تاریک‌ترین وطولانی‌ترین شب سال است و آیین‌ها و رسومات خاصی در این شب انجام می‌دادند. از دلایل عمده برپایی این آیین کهن، شب زادروز یا جشن ظهور میترا (خورشید) جشن میلاد بوده است (مرادی غیاث‌آبادی، ۱۳۸۷: ۴۷).

آیین شب یلدا با شب چله‏ بزرگ تا به امروز در تاریخ ایران باستان و در بین همه‏ ‏ قشرها و خانواده‏ها برگزار می‌شود (البته چله‏ ‏بزرگ از شب اول‌ دی‌ماه تا آخرین روز دهم‏ بهمن‌ماه بوده است و از روز یازدهم بهمن‌ماه چله ‏ کوچک تا آخرین روز سی‏ام بهمن می‏باشد) و گذران چله‏ کوچک نصف چله‏ بزرگ بوده‏ و از اول اسفند تا آخرین روز سرما «پیرزن، سرما گل زرد، سرما گل سرخ» خوانده می‏شده که بعد از آن هوا کاملاً رو به گرمی می‏رود (بیرونی،۱۳۹۰: ۳۶۰ و طبیب‌زاده، ۱۳۸۴: ۴). با توجه به اینکه گذر از کهنه به نو صورت می‌گیرد و این مسئله که تاریکی و ظلمت زاییده اهریمن است و روشنایی آفریده اهورا، از دیرباز این مفهوم که سیاهی و تاریکی شب جولانگاه اهریمن بوده است (بخاطر غیبت خورشید)، اهریمن در شب یلدا به آفریده‌ها و جهان کیهان یورش می‌برد و به آن‌ها آسیب می‌رساند (همان و قاسم‌لو،۱۳۹۲، «چلّه»: دانشنامه جهان اسلام) بدین خاطر معتقد بودندکه این شب نامیمون است و مصاحبت با حُکام را هم شوم می‌دانند، در این‌باره لسان‌الغیب حافظ شیرازی در غزلیاتش می فرمایند:

«صحبت حُکام ظلمت شب یلداست/ نور ز خورشید جوی بو که برآید

بر در ارباب بی‌مروت دنیا/ چند نشینی که خواجه کی به درآید»

برپایی شب یلدا و بهبود بازتولید مناسبات اجتماعی

توجه به میراث تاریخی و گذشتگان یک منبع عظیم آگاهی و شناخت هویت به‌شمار می‌رود که می‌تواند مخاطب را با مواریث فرهنگی و ملی، آیین‌ها و رسوم‌های کهن و … آشنا کند. متأسفانه در زندگی کنونی ارتباطات اجتماعی، کمرنگ و افسردگی‌ها بیشتر شده است؛ افسردگی در فرهنگ کهن ایران باستان نشانه شورش اهریمن است (همان). دورهمی‌ها در میان خانواده‌ها احساس فرح و شادمانی برای افراد جامعه، و نوعی درمان افسردگی و بیکاری‌های روحی است. در ایران باستان درباره‌ چگونگی گذران اوقات فراغت که امروزه یکی از عوامل مهم در بهبود رفاه و جایگاه اجتماعی و از دغدغه مهم کنونی کشورهای توسعه‌یافته است، اهمیت داشته است. ایرانیان در دوران باستان کوشیده‌اند تا هر چه بیشتر و بهتر زندگی مردم به شادی و فرح بگذرد به همین لحاظ علاوه بر جشن‌های سالانه در هر ماه حداقل یک روز را به جشن و پایکوبی و شادی و تفریح می‌پرداختند (همان).

ایرانیان باستان روزهای بسیاری از سال را شادمانه جشن می‌گرفتند در تمام آن‌ها سفره‌های رنگین بنا بر مقتضای اقلیم وجود داشته است که نوعی آرامش روحی برای افراد بوده که افسردگی و غم‌ها را دور می‌کند. لذا برپایی این شب حکمت روحی و روانی داشته است. آرامش، آرام‌کردن هیجانات و امید‌بخشیدن به مردم و منتظر‌ماندن برای دمیدن صبح صادق است.

یکی از مهم‌ترین کارکردهای اجتماعی آیین کهن شب چله، بازتولید مناسبات اجتماعی است که به تقویت کنش‌های متقابل اجتماعی میان افراد می‌انجامد، هویت‌آفرینی ملی بدین معنا که خانواده‌های ایرانی در این ضیافت، هویت قومی و ملی ایران را مکرر بازتعریف می‌کنند که سبب تقویت مناسبات چندنسلی می‌گردد، که به عنوان میراث هویتی -فرهنگی، مسبب انتقال داده‌های کهن تاریخی – فرهنگی ایرانیان را توسعه می‌بخشد.

۱-صله‌ رحم خانواده‌ها در این شب نیز ارتباطات خانوادگی را نیز استحکام می‌بخشد و کانال‌های ارتباطات قومی را که به‌دلیل توسعه شهرنشینی و برخی مشکلات اقتصادی و اجتماعی در این روزها تضعیف شده، احیا می‌کند.

۲-مشارکت خانواده‌ها در برپایی آیین شب چله، سبب تمرکز و تأکید بر هنجارهای مشترک و نیز بازگویی نقطه نظرات متعدد موجب درک مشترک در رابطه با موضوعات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و تاریخی ملی خواهد شد.

۳-ارزش‌ها و هنجارها بهصورت غیرمستقیم برای نسل جوان آینده مطرح می‌شود و به وفاق و همدلی و انسجام و همفکری خانواده‌ها به‌عنوان جامعه کوچکتر در کنار هم دامن می‌زند.

صیانت حفظ میراث تاریخی در دین اسلام

قرآن کریم همواره انسان‌ها را به مطالعه و تفکر در میراث پیشینیان و اهمیت به تاریخ آن دعوت کرده است. در قرآن چهارده مرتبه به این مهم پرداخته است؛ هفت بار به صورت امر و هفت بار به صورت استفهام انکاری که بار تأکیدی دارد (در هر بار تقریباً با یک مضمون، انسان‌ها را به گردش روی زمین و مطالعه احوال ملت‌های گذشتگان دعوت کرده است). قرآن در این سطح به انسان امکان می‌دهد با روش‌ها و بینش‌های متعدد که در طول زمان شکل می‌گیرند به مطالعه میراث تاریخ و مواریث گذشتگان  بپردازد (پرهون، ۱۳۸۲: ۳۶).

آیین کهن شب یلدا (شب چله) نیز در زمره سنت‌هایی است که به خودی خود نه‌تنها نکوهیده نیست، بلکه از آن جهت که برنامه‌هایی؛ مانند صله ‌رحم و بیان خاطرات قصه‌های گذشتگان، خواندن اشعار حکمت‌آمیز، رد و بدل کردن هدیه‌ها و … در آن وجود دارد، در جای خود می‌تواند ارزش‌مند و مفید باشد. همچنین از آن‌جا که این شب مصادف با شروع فصل زمستان است از این جهت می‌تواند به فال نیک گرفته شود که از دیدگاه اسلامی آغاز بهار عبادت به‌شمار می‌آید. لذا قرائت قرآن در این شب فضلیت بسیاری دارد، بدون شک نه‌تنها در شب یلدا بلکه در همه ایام سال به این کتاب که در حقیقت راهنمای زندگی انسان‌ها است، توجه ویژه‌ای کنند.

امام صادق(ع) در این باره می‌فرمایند: «زمستان بهار مؤمن است، شبش بلند و کمکی برای عبادت و شب‌زنده‌داری است، روزش کوتاه و کمکی برای روزه‌گرفتن است»( رضی،۱۳۶۲  : ۵۵۴). دقت در زیبایی‌های نظام طبیعت و نظم موجود در آن نیز از اموری است که مورد تأکید اسلام است و این‌گونه جشن‌ها از آن‌روکه ناظر به چنین زیبایی‌ها و نظم موجود بوده، می‌تواند توجه انسان‌ها را به بزرگی ناظم و حکمت آفریدگار جلب کند، ارزش‌مند خواهند بود. لذا به‌دلیل آنکه نامی از «شب یلدا» در منابع اسلامی وجود ندارد، نمی‌توان آن ‌را مخالف ارزش‌ها و آموزه‌های دین اسلام بدانیم، بلکه نظر اسلام بر نگهداری آیین‌های کهن ارزش‌مند است که در میان اقوام و جوامع رواج دارد. در همین راستا متن فرمان نامه امیرالمومنین امام علی(ع) هنگام فرستادن مالک اشتر به سوی مردم سرزمین مصر، که سرزمینی با مواریث فرهنگی کهن و قدمت تاریخی چندین هزار ساله بود، به وی سفارش می‌کند:

سنت‌ها و آیین‌های نیکی را که بخش وسیعی از مردم آن سرزمین انجامش داده (در دل مردم آن سرزمین جا گرفته) و موجب برقراری الفت و دوستی میان آنان بوده؛ و موجب اصلاح رفتاری جامعه می‌شود را از بین مبر. و روش جدیدی را ایجاد مکن که به آیین‌‌هاى نیک کهن آسیبی وارد کند که در این صورت، آنانی که آن آیین نیک را ایجاد کرده بودند، دارای اجر و پاداش بوده و گناه از بین‌بردن آن آیین‌ها بر گردن تو خواهد بود!‏».[۲]

روشن است که منظور امام علی(ع) در این سفارش، صیانت از آیین و سنت‌های اسلامی نیست؛ زیرا همان‌گونه که گفته شد مردم مصر قبل از ورود اسلام دارای فرهنگ و تمدن دیرین بودند و دین اسلام و سنت‌های این دین سابقه چندانی در آن سرزمین نداشت تا مورد تأکید و سفارش امام علی(ع) به مالک اشتر باشد. از طرفی با توجه به پذیرش حسن و قبح عقلی، روایات فراوانی وجود دارد مبنی بر این‌که افراد بشر همواره می‌توانند بنیان‌گذار آیین‌ها و سنت‌های نیکو باشند، حتی اگر در دین صریحاً به چنین آیینی اشاره نشده باشد.[۳]

توجه به این مطالب می‌توان نتیجه گرفت که آیین‌ها و سنت‌های کهن چون شب یلدا، تا جائیکه مستلزم احیای آموزه‌هایی چون؛ صله‌رحم، احترام به بزرگان، با حفظ مواریث فرهنگی و هویت ملی همگام گردد، پسندیده و نیکو است. ملتی که به تاریخ و گذشته وطنی خود بها دهد و جوانان را با فرهنگ و تمدن خود آشنا کند بی‌شک در مواجهه با تهدیدها و تهاجم‌های فرهنگی رنگ و بوی خود را حفظ می‌کند چرا که ملتی که اجتماع را با فرهنگ و هویت تمدنی خودشان آشنا کند، بی‌شک در مواجهه با تقابل فرهنگی، رنگ و بوی خود را نمی‌بازد و به جای تأثیرپذیری از فرهنگ‌های بیگانه برآنان تأثیرگذار خواهد بود (تقوی نسب، ۱۳۹۱: ۷-۶).

برای نمونه آنچه هویت کشور ما را می‌سازد و برپایی آیین‌ها و مراسمات کهن نه‌تنها به هویت فرهنگی و پشتیبانی از انسجام ملت منجر می‌شود، بلکه موجب شناسایی هرچه بیشتر تفاوت‌ها و مشابهت‌های بین فرهنگی می‌گردد که به درک درستی از همکاری برای رسیدن به سعادت جمعی سرزمینمان دست می‌یابند.

منابع

• شیخ صدوق، خصال، مصحح، غفاری، علی‌اکبر، ج ۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
• بیرونی،ابوریحان، آثار الباقیه عن القرون الخالیه: مصحح عزیزالله علیزاده، تهران: انتشارات فردوس۱۳۹۰
• پرهون، حسن؛ ضرورت بازنگری و اصلاح روش‌های آموزش تاریخ. مجله رشد آموزش تاریخ، شماره ۱۳، زمستان، ۱۳۸۲
• تقوی نسب. نجمه؛ فلسفه و مفاهیم درس تاریخ. مجله رشد آموزش تاریخ، دوره سیزدهم، شماره ۴، تابستان، ۱۳۹۱.
• رضی، هاشم. گاه‌شماری و جشن‌های ایران باستان، جلد چهارم فرهنگ معین – امیرکبیر تهران،۱۳۶۲.
• سید رضی، محمدبن‌حسین، نهج‌البلاغه، محقق، صبحی صالح، ص ۴۳۱، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
• قاسم‌لو، فرید «چلّه». دانشنامه جهان اسلام،۱۳۹۲.
• محمود طبیب‌زاده، نشریه، حافظ، دی ماه شماره ۲۲، ۱۳۸۴
• مرادی غیاث‌آبادی، رضا،راهنمای زمانِ جشن‌ها و گردهمایی‌های ملی ایران باستان. تهران: نوید شیراز،۱۳۸۷

[۱] -واژه‌ای سریانی است به معنای میلاد ، تولد، ولادت ..

[۲] – سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، محقق، صبحی صالح، ص ۴۳۱، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق. «وَ لَا تَنْقُضْ سُنَّهً صَالِحَهً عَمِلَ بِهَا صُدُورُ هَذِهِ الْأُمَّهِ وَ اجْتَمَعَتْ بِهَا الْأُلْفَهُ وَ صَلَحَتْ عَلَیْهَا الرَّعِیَّهُ وَ لَا تُحْدِثَنَّ سُنَّهً تَضُرُّ بِشَیْ‏ءٍ مِنْ مَاضِی تِلْکَ السُّنَنِ فَیَکُونَ الْأَجْرُ لِمَنْ سَنَّهَا وَ الْوِزْرُ عَلَیْکَ بِمَا نَقَضْتَ مِنْهَا».

[۳] – شیخ صدوق، خصال، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج ۱، ص ۲۴۰، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش. «قَالَ النَّبِیُّ ص مَنْ سَنَّ سُنَّهً حَسَنَهً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْتَقِصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْ‏ء».