دکتر روح الله بهرامی

عضو هیئت علمی گروه حقوق و دانشیار تاریخ دانشگاه رازی، رییس انجمن ایرانی تاریخ اسلام استان کرمانشاه

صادق آل محمد، ششمین پیشوای تشیع، و رئیس مکتب و مذهب جعفری، سرچشمه‌ی عظیم کتاب و سنت  در جهان اسلام بشمار می‌آید به لحاظ فضل و دانش از نوابغ  و اندیشمندان بزرگ جهان بشریت است. میراث عظیم و غنی و سلوک پیشوایان گران‌قدر تشیع همواره به‌عنوان یکی از مواریث و مراجع علمی و فکری جهان اسلام جایگاهی بی‌بدیل در انتقال معارف قرآنی، سنت نبوی و حقایق وحیانی برآمده از آن داشته  و در ساختن بنای فرهنگ و تمدن اسلامی و شیوه و چگونگی سلوک دینی  و دنیوی نقشی مؤثر ایفا نموده است. این میراث بزرگ و ماندگار بیش هر چیزی  همواره در تنظیم مناسبات انسانی و فرهنگ رحمانی اثربخشی عظیمی داشته است و  برای تحقق روح لطیف و معنوی اسلام در برخورد با مسائل و مشکلات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی می‌تواند الگویی اساسی  و بی‌مانندی در  تعالی و توسعه رفتارهای انسانی در ساحات مختلف زندگی باشند.

حجیت قول و فعل معصوم در اندیشه‌ی تشیع  و تبیین و کاربست این آموزه‌ها و روایات در پیوند با مسائل مبتلابه جامعه‌ی انسانی و اسلامی همواره می‌تواند راهگشا و درس‌آموز باشد و موردبازنگری ، تأمل و تعمق قرار گیرند و منبع الهام و استخراج راه‌کارها و راهبردهایی در عرصه‌های مورد نظر در اکنون و آینده‌ی جامعه‌ی ما و جامعه‌ی  بشری  باشند.جوهره‌ی بسیاری از تعالیم و آموزه‌های ائمه و پیشوایان تشیع با چنین روح و بنیان لطیفی در پیوند با انسانیت و اخلاق  است و همواره در جستجوی معنا و حقیقت وجودی انسان و اصلاح رفتار آدمی در مسیر زندگی اجتماعی بر مبنای اصول اخلاقی و انصاف بوده و از روح معنا خواه و خدا گونه‌ی انسان‌هایی متعالی  برآمده‌اند تا  در این مسیر افکار، اعمال، سلوک و زیست او با فرهنگ متعالی و خلق الهی-انسانی تجلی پیدا کند. یکی از این وجوه گوناگون و رنگارنگ حیات آدمی کار و تلاش برای تأمین معاش و اشتغال و مناسب است که امروزه فصلی برجسته از شریعت و فقه تشیع را تشکیل می‌دهد. در تفکر اسلام و اندیشه‌ها و آموزه‌های شیعی نظام معاش و معاد سخت بهم پیوسته‌اند. مناسبات بازار و  فرهنگ رفتار تجاری و اخلاق معاملاتی انسان برای کسب درآمد بر کتاب و سنت رسول و ائمه‌ی هدی استوار است. امام جعفر صادق( ع) از پیش‌قراولان و ائمه بزرگ دین در اواخر قرن نخست و نیمه‌ی اول قرن دوم  نقشی بی‌بدیل در جهان اسلام و نظام فکری  و ترویج حقایق دینی و الهی و سنت نبوی ایفا کرده است و به‌طوری‌که مذهب تشیع به‌نام نامی وی جعفری خوانده‌شده  و پیشوایان مذاهب اربعه‌ی جهان اسلام به‌طور مستقیم و یا غیرمستقیم خود را از شاگردان امام جعفر صادق قلمداد کرده‌‌اند.( بنگرید به کتاب اسد حیدر ۱) .

اشتغال و معیشت در مکتب جعفری

یکی از وجوه بارز حیات فکری و اجتماعی امام جعفرصادق(ع) و سنت و مکتب جعفری، فراخوان انسان مسلمان به کار و تلاش در جهت تأمین معاش و پرهیز از تن‌آسایی،  بیکاری و بیگاری و توجه مناسب  به بهره‌گیری از نعمات دنیوی و نوآوری در کار و تلاش و اهتمام برای رهایی از رنج فقر و فلاکت در چارچوب آموزه‌های اخلاقی، دینی، ایمانی و الهی بوده است.  امام با گفتار، اعمال و رفتار خویش سنتی منحصربه‌فرد برای جهان اسلام و تشیع آفریده که امروزه منبع الهام و هادی به معاش و معاد است.  متأسفانه دور شدن ما از چنین ذخایر و اندیشه‌های ناب و الهی گونه  به غفلت ما  از این میراث عظیم منجر شده و همین امر  به تغییر و دگرگونی‌های مصیبت‌باری در فساد رفتار در جامعه و تولید فرهنگ‌های غلط و نازیبا در عرصه تجارت‌، بازار و کسب‌وکارهای تجاری و معاملاتی در جامعه شده است و اصالت سود و سودا‌محوری را به‌دور از شئون اخلاقی و انصاف انسانی را  به‌منظور به کف آوردن سودهای سرسام‌آور از سرمایه و ثروت‌اندوزی‌های باد‌آورده را  بر خلقیات ما فرمانروا ساخته است. امروزه که راه‌های ناسنجیده و غیر مشروع در تولید سرمایه‌ی ناصالح و ناسالم تا مغز استخوان جامعه و جهان  معاصر در حال رسوخ و نفوذ است توجه به سلوک و الگوی رفتاری ائمه تشیع و بازنگری و الگوسازی از این منش می‌تواند خود حرکت و آهنگی نوین  ایجاد کند و سنتی‌های اصیل و انسانی و اخلاقی را در جهان  مبتنی بر اصالت سود و سودا محور را احیاء سازد،  روش و اخلاقی که می‌تواند نجات‌بخش و فرهنگ‌آفرین در اصلاح منش‌ و رفتارهای تجاری ما در عرصه بازار و کسب‌وکار باشد و راهبردی اخلاقی در درمان بیماری‌های رفتاری جامعه‌ی ما در حوزه سود و سرمایه به شمار آید و بیماری‌های مهلک اقتصادی که ناشی از نگاه‌های غیراخلاقی ما در حوزه  بازار و کسب  و درآمدهای ناهنجار و بدآیین است را به سامان آورد. بیماری‌های اقتصادی نظیر رانت‌خواری، ویژه خواری، رانت‌های حکومتی، رانت‌های اطلاعاتی در بازار سرمایه و سوداگری، خرید بیش‌ازحد نیاز، احتکار برای سود بیشتر، چند برابر کردن سودهای معاملاتی، تدلیس، فریب و غش و کم‌فروشی در بازار و  تولیدات کارخانه‌ای و بازار و معاملات و سودهای بادآورده و کلان. بازگشت بازار به اصالت اخلاق و ایمان و الگوبرداری از سلوک ائمه و پیشوایان بزرگ‌راهی برای درمان این امراض اقتصادی و فهم درست معاش و معاد است.

ضرورت احیاء فرهنگ و اخلاق  تجارت در جامعه امروز  

در جامعه‌ی دینی که مبانی توحیدی و اخلاق  هماره جزوی ljجدایی‌ناپذیر از حیات اجتماعی و اقتصادی جامعه محسوب می‌شود گفتار و  رفتار  سلوک ائمه‌ی هدی از مصادیق بارز فرهنگ مبادلات تجاری و بازار است توجه به اصول و آراء و آموزه‌های ائمه تشیع راهبردی اخلاقی و فرهنگ‌آفرین برای بازار به‌حساب می‌آید. بدین منظور در اینجا روایتی بسیار زیبا از پیشوای صادق معرفت امام جعفر صادق( ع) را به مناسبت شهادت آن یگانه دهر و خداوندگار معرفت و فرهنگ را به‌عنوان داستانی درس‌آموز و فرهنگ‌آفرین در عرصه تجارت و سود و سرمایه را روایت می‌کنیم و برخی از نکات اساسی این روایت را بر می‌شماریم تا نشان داده شود که رفتار تجاری در مکتب و فرهنگ آن پیشوای بزرگ  دارای چه ویژگی‌هایی است  و در نتیجه‌ی  راهبردی اخلاقی و فرهنگی  برای بازار تجارت بیابیم  و ضرورت جدی  احیاء این فرهنگ در تجارت و بازار و  اصلاح نظام سود و سرمایه را یادآور شویم  و تذکری برای اصناف و بازاریان و تجار در شرایط سخت امروزه در روزگار رواج بیماری  جهان گیر کرونا  باشد.  چرا که  مشاهده می‌کنیم تجار،کاسب‌کاران و سودگران ناسالم  از تقاضا و ازدحام و گسترش نیازهای مردم و افزایش جمعیت و تقاصی‌های بازار  سوءاستفاده می‌کنند و با سوادگری غیراخلاقی معاش مردم را سخت ساخته و نظم بازار و فرهنگ انسانی و اخلاقی آن را مخدوش ساخته‌اند. به‌طوری‌که اگر تقاضای مسکن مردم زیاد است یا مستاجرین به دنبال تأمین مسکن هستند سرمایه‌های خویش را برای ایجاد التهاب در بازار مسکن و کسب سود بیشتر بکار می‌اندازند و خریداران و متقاضیان مسکن را با مشکل مواجه می‌سازند و مستأجران و  نیازمندان به داشتن یک سرپناه را مستأصل ساخته و در قبال اندوختن سودهای کلان و حرام،  فقر و تباهی را برای جویدگان در بازار مسکن به ارمغان می‌آورند، یا اگر مشاهده می‌کنند بازار خودرو و سکه سودی سرشار دارد با خرید و احتکار خودرو  و  سکه و ارز از  وصول مستقیم  این کالاها و نیازها  به‌دست مصرف‌کنندگان واقعی سود می‌جویند و یا با خرید ارز و سکه و دلار و احتکار آن علاوه بر اینکه سودهای نامشروع حاصل می‌کنند اسباب به هم خوردن انتظام بازار و تنگی معیشت و بروز تنگناهای اقتصادی و سختی و صعوبت در حیات اقتصادی و وضعیت معاش مردم  را فراهم می‌سازند .

 منظومه‌ی فرهنگی و اخلاقی تجارت  از منظر امام جعفر صادق(ع)

در کتاب کافی و سایر منابع معتبر، روایات متعددی از توجه امام به امر تجارت و اقدامات تجاری امام جعفر صادق آمده است. امام تجارت را یکی از شریف‌ترین  اشتغالات و خدمات می‌دانسته که اسباب افزایش عقل و آگاهی  و اسباب رهایی و گشایش معیشت است. ایشان مردمان و اصحاب خویش را به انجام اشتغالات تجاری و حضور در بازار و کسب‌وکار دعوت می‌کرده است  و در این مسیر رعایت اصول اخلاقی،  انصاف ، امانت‌داری در مال، پرهیز از فزون‌خواهی ، رعایت احوال مردم و جامعه، راست‌گویی و صداقت، پرهیز از خیانت تجاری و رعایت تقوای الهی را سرمایه‌ی بزرگ انسان در این زمینه‌ها قلمداد می‌کند  و او می‌فرمود: «الامانه راس المال: امانت‌داری بزرگ‌ترین سرمایه‌ی زندگی انسان است.»(الحلوانی،۱۳۸۳/۱۷۰)  فزون‌خواهی  بی‌اندازه  را نشان ناکامی می‌دانست و خیانت در امر تجارت را موجب خشم خدواند و مهم‌ترین اسباب عذاب تجار از منظر خدای تعالی در روز رستاخیز می‌دادند و می‌فرمایند که خداوند تجار را  به‌واسطه تجارت خیانت‌آمیزشان هلاکشان می‌سازد( الحلوانی ،  ۱۳۸۳: ۱۸۰).قناعت را اسباب آسایش و سلامت بدن برمی‌شمارد و اموالی را که از راه نامشروع و ناسالم و از طریق غصب، سرقت، احتکار و مهاوش  به کف آید را اموالی بربادرفته و ناپایدار و نامشروع قلمداد می‌کند و ناپایداری آن اموال  را  بر کسانی که از این راه‌ها کسب مال می‌کردند گوشزد می‌ساخته  و بر این امر تأکید می‌کردند که اموال بادآورده را بر باد خواهد برد: «من جمع مالا من مهاوش اذهبه الله فی نهابر» ( الطبرسی، ۱۴۲۴:  ۲۸۰)  نیز قناعت را موجب آسایش  و غنودگی انسان می‌دید و می‌فرمودند که: «القنوع راحه الابدان»(الحلوانی ، ۱۳۸۳ : ۱۸۰ ) آثار فقر را ولو اندک برای انسان عظیم می‌شمرد(ابن الصباغ ،۱۴۲۷: ۳۴۵)  و ضمن تأکید بر شمردن ویژگی‌های عمل تجاری مشروع و تعریف منظومه‌ی فرهنگی  و اخلاقی  تجارت با وجود این بر پیروان و اصحابش و مسلمانان تأکید می‌کند که تجارت را از کف ندهند:«لا تدعوا التجاره فتهونوا»(کلینی ،کتاب کافی/ جلد ۵ :۱۴)

ناخشنودی امام از سود تجارت مصر 

در کتاب  تاریخ تحلیلی جامع از زندگانی امام جعفر صادق تألیف المتشار عبدالحلیم الجندی در روایتی به نقل از کتاب کافی( جلد۵: ۱۶۱ ) آمده است که امام به‌خاطر افزایش مخارج زندگی‌اش در مدینه در صدد بر آمد سرمایه‌ای را تأمین تا از طریق آن به تجارت بپردازد و سودی مناسب به‌دست آورد و کسری مخارج زندگی خود و اطرافیانش را جبران کند.  آنگاه خدمتکارش  به نام  مصادف را فراخواند و به ایشان دستور داد تا مهیای یک سفر تجاری شود و به او فرمود که «آماده سفر شو تا به مصر بروی  نان‌خورهای من زیاد شده‌اند.» مصادف با تدارک مقدمات سفر به همراه کاروانی تجاری به‌سوی مصر حرکت کرد درحالی‌که امام جعفر صادق یک هزار دینار را به‌عنوان سرمایه برای ایشان فراهم ساخته بود. مصادف با کاروان تجاری به مقصد مصر به راه افتاد. قبل از حرکت از یک کاروان تجاری که از مصر بازمی‌گشت وضعیت بازار مصر و کالاهای موردنیاز مردم آن سرزمین را مطالعه کرد و در از بازرگانانی که از مصر بازگشته بودند و وضعیت اسعار و قیمت کالاهای مذکور و میزان سود و زیان آن‌ها را بررسی کرد و آنگاه با کالاهای موردنیاز مردم مصر بدان سرزمین رهسپار شد وقتی‌که به مصر رسید متوجه شد که اطلاعاتی که تجار و کاروانیان که در مدینه درباره مصر و نیازهای مردم آنجا در اختیار او قرار داده‌اند بسیار دقیق بود و طالبان کالاهای وارداتی ایشان به سرزمین مصر طالبان فراوان داشته است، در نتیجه با همراهان خویش سوگند یاد کردند که با توجه به این امر از هر دینار یک دینار سود به دست آورند و لذا مصادف خدمتکار امام  با توفیق فراوان و خرسندی بسیار و با سودی صددرصد به مدینه بازگشت و از به‌دست آوردن چنین سودی بسیار خرسند بود و برای دیدار امام تعجیل داشت تا گزارش این توفیق بزرگ را به ایشان اطلاع دهد.

سودی مهلک‌تر از لبه‌ی شمشیر

مصادف درنهایت پس از ورود به مدینه به حضور امام رسید تا نتیجه تجارت پرسود خویش را به اطلاع امام برساند و سودهای حاصل از تجارت سرشار را تقدیم حضور ایشان کند، چون به محضر امام رسیدند،  دو کیسه را در مقابل امام صادق( ع)  نهادند که یکی اصل سرمایه امام و دیگری سود صددرصدی حاصله از تجارت در مصر بود وقتی به امام فرمودند که درنتیجه این سفر و با این روش و رویه‌ای که در تجارت در پیش‌گرفته اصل سرمایه هزار دیناری را به دو هزار دینار تبدیل کرده است. امام از ایشان پرسش کرد که چگونه چنین سود گزافی حاصل‌شده است و مصادف نتیجه اقدامات خویش را برای امام بیان کرد. امام  به‌شدت غمگین شد و فرمودند: «سبحان‌الله تحلفون بالله علی قوم الا تبیعوا او یربح  الدینار دینارا؛ شما سوگند خورده‌اید که برای هر دینار یک دینار سود کنید.» سپس درحالی‌که از این اقدام مصادف بسیار ناراحت بودند، دست برد و یکی از کیسه‌ها را برداشتند و فرمودند که این اصل سرمایه من است و من نیازی به چنین سودی ندارم.آنگاه فرمودند: «یا مصادف  مجالده السیوف اهون من طلب الحلال؛ ای مصادف در افتادن با تیغه‌ی شمشیر آسان‌تر از به دست آوردن روزی حلال است.»

پیام‌ها و درس‌های فرهنگی و اخلاقی روایت امام برای بازرگانان و تجاری نظیر مصادف در جامعه  امروزی
۱-پرداختن به تجارت و کسب‌وکارهای حلال راه نجات از عسرت و تنگدستی و تأمین روزی است.
۲- تأمین معیشت از راه تجارت و بازرگانی بر روش و فرهنگی خاص استوار است.
۳-احتکار و درآمد حاصله از احتکار حرام است.
۴-تجار نباید برای کسب سود بیشتر از خلافکاری و فریب استفاده کنند.
۵-کسب روزی حلال کاری مشکل است لیکن  آن جایگاه بسیار ارزنده و  رفیعی دارد که آن را با هیچ سودا و سودی نمی‌شود عوض کرد.
۶- کسب سود از محل سرمایه اصلی باید منصفانه و دارای حدود باشد.
۷- نبایستی از نیازهای معیشتی مردم برای سود بیشتر به‌صرف داشتن سرمایه کافی سوءاستفاده کرد .
۸-سود غیراخلاقی و غیرمنصفانه‌‌ی حرام  برای از انسان  از افتادنش در لبه  شمشیر بران هم خطرناک‌تر است.
۹-در تجارت و بازرگانی نباید از آگاهی و اطلاعات بازار تجارت  و نیاز مردم برای کسب سود  بیشتر به بخشی از جامعه زیان وارد شود.
۱۰-سوگند به خدا و سوءاستفاده از دین و خدا برای سود، امری مذموم و ناپسند است و از این کار بایستی به خدا پناه برد .
۱۲-از مصرف اموالی که سودش حاصل از ترفندهای تجارتی، احتکار و… است و جامعه را دچار مشکل کند باید سخت پرهیز کرد.

 به امید تحقق اخلاق و فرهنگ صادقانه در بازار

منابع:
۱-در این مورد بنگرید به کتاب عظیم ( امام صادق و مذاهب اربعه) تألیف اسد حیدر، ترجمه‌ی حسن یوسفی اشکوری،  شرکت نشر انتشار ، ۱۳۶۹.

۲-کلینی رازی، اصول کافی ،جلد ۵ ص ۱۶۱( به نقل از عبدل الحلیم الجندی)

۳-المستشار عبدالحلیم الجندی، پیشوای علم و معرفت :تحلیلی جامع از زندگانی امام صادق (ع) ترجمه عباس جلالی، قم ، انتشارات : زائر ،۱۳۸۶ ص: ۵۴۴ و ۵۴۵. ۴-ابو عبدالله الحسن بن محمد بن الحسن الحلوانی، نزهه التناظر و تنبیه الخاطر، تحقیق وترجمه‌ی: عبدالهادی مسعودی، انتشارات دارالحدیث ،قم ،۱۳۸۳.

۵-ابی علی الفصل بن الحسن الطبرسی، اعلام الوری و اعلام الهدی، موسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت-لبنان،۱۴۲۴.

۶- ابن الصباغ المالکی، علی ابن محمد بن المالکی،  الفصول المهمه فی معرفه الائمه،  الطبعه ااعتماد، تاریخ الانشر، ۱۴۷۰.