سد آزادی؛ خشتی بر آب
محمدحامد پورجعفری | دانشگاه را رها می‌کنم و سفری را هم‌نفس با جاری «زِمکان» و همراه با نشیب دالاهو می‌روم تا به شهر «تازهآباد» برسم، شهری که قرار بود با امید آبیاری کشتزارهای دشت حر و با روشنی آب سد آزادی، کوله‌بار سهمگین زندگی سخت کوله‌بری را از شانه‌های مردمش بیندازد و به هوای دست‌رنجشان شوق زندگیشان را امتداد بخشد. اما اکنون خط لوله انتقال آب سد مدت‌هاست که شکسته و تأسیسات انتقال آب نیز متروکه و مسروقه شده‌است. پروژه‌ای ناکام که در مکاتبات اداری چنین معرفی می‌شود:
عنوان پروژه: خط انتقال آزادی از سد آزادی به دشت حر
سال شروع: سال ۸۵
تاریخ انتقال آب به دشت حر: ۱۳۹۵/۰۶/۲۱
نام پیمانکار: شرکت نصر میثاق اهواز
نام شرکت مشاور: آبدان فراز
سازنده لوله: فراسان
شماره قرارداد پیمانکاری: ۲۲۰/۱۰۰/۳۵۷۴۴ مورخه ۱۳۸۵/۱۱/۰۱
شماره قرارداد مشاوری: ۲۲۰/۱۰۰/۹۹۹ مورخه ۱۳۸۶/۰۱/۱۸
شماره قرارداد تهیه کننده لوله GRP: 470/100/39076 مورخه ۱۳۸۵/۱۱/۲۴
طول خط: ۲۲ کیلومتر GRP و ۸ کیلومتر فولادی
و دشتی هزار و ۸۰۰ هکتاری در همسایگی شهر تازهآباد که تا پیش از تقطیع و تقسیم به‌صورت یکپارچه کشت می‌شد و قرار بود به‌یمن سد آزادی و خط انتقال آبش آباد شود که نشد و امروز کانال‌های بتنی که قرار بود رگ آبی دشت حر باشند، بستر خار و مار شده‌اند و تأسیسات انتقال نیز مأمنی برای سارقان.
کشاورزان سرگردان
هاشم امینی مدیرعامل تعاونی تولید روستایی دشت حر، که تا همین چند سال قبل مدرک کارشناسی ارشد کشاورزی‌اش را در طاقچه گذاشته بود و با خیل جوانان شهر، کوه‌های زاگرس را به‌سوی کردستان عراق می‌پیمود و کوله‌بری را تنها مفر زندگی خویش می‌دانست به شوق صدای پای آب سد آزادی، فراز کوه‌ها را رها کرد و به بی‌کرانگی دشت دل سپرد که برای کشورش، برای مردمش و برای خودش اثربخش باشد.
اما اکنون خسته و ناامید از تدبیر، با دسته‌کلیدی در دست و با چهره‌ای خسته و دلی گله‌مند ناگزیر باید ایستگاه‌ها و تأسیسات به یغما رفته شبکه آبیاری سد آزادی و دشت حر را یک تنه سرکشی کند و هیچ سازمان و مدیر و مسئولی هم در پی چاره‌سازی ماجرایش نیست!
او می‌گوید: «کشاورزان پای کار آمدند، پیمانکاران پای آموزش آنان» و به‌تبع آن، زمین آغوشش را برای بذرها گشود، اما مسؤلین کشور روبانی بریدند و رفتند، رفتند و دیگر خبری از ماجرا نگرفتند و درست در لحظه‌ای که اشک شوق کشاورزان جاری شد، جاری آب ایستاد و دیگر هیچ‌قولی به‌وفا ننشست. امروز هاشم که قرار بود در تولید همراه کشاورزان باشد، مانده است و ده‌ها کلید درهایی که سارقان آنها را شکافته و اندرون تاسیسات را به‌یغما برده‌اند.
داستان کوتاه است:
سد ساخته شده است،
سیستم انتقال آب اجرا شده است،
زمین‌ها و کشاورزان آماده شده‌اند،
مشاوران و ناظران و پیمانکاران رفته‌اند
و در همان آغاز، خط ۳۰ کیلومتری انتقال آب سد به دشت حر زیر فشار آب تکه‌تکه شده‌است و امید کشاورزان هم ناامید. مسئولین هم که روبان بریده‌اند و به خانه خویش رسیده‌اند … .
خط لوله‌ای که مدیرعامل وقت آب منطقه‌ای کرمانشاه درمکاتبه مورخ شانزدهم فروردین ماه ۹۹ با دادگستری شهرستان ثلاث‌باباجانی، برخلاف ادعای تعاونی تولید روستایی دشت حر و نظرات کشاورزان محلی، عدم استفاده از آن را تنها به عدم قرارداد تعاونی تولیدی دشت حر می‌داند (و نه مشکلات فنی و اجرایی خط انتقال)
همراه با هاشم از تأسیسات انتقال آب دشت حر و کانال خشک آب تا میان کوه‌های دالاهو رهسپار شدم. در اولین گذر، تکه‌های لوله‌های شکسته و پوسیده اطراف راه بیش از هر چیز دیگر رها‌شدگی پروژه را به خاطر می‌نشاند.
روز افتتاح
پروژه‌ای که ۱۸ سال پیش میلیارد‌ها تومان برایش اختصاص یافت و ۹ سال پیش هم که افتتاح شد، رسانه‌ها برایش چنین گزارش کردند:
«سد مخزنی آزادی کرمانشاه از طرح‌های مهر ماندگار، با حضور دکتر محمود احمدی‌نژاد رییس جمهوری به بهره‌برداری رسید. این سد با ظرفیت ذخیره آب ۷۱ میلیون متر مکعب و به‌منظور تأمین آب کشاورزی چهار هزار و ۲۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی شهرستان‌های ثلاث باباجانی، اسلام آبادغرب و دالاهو و همچنین تأمین آب شرب و صنعتی شهرهای تازهآباد و اسلام‌آبادغرب احداث شده است. عملیات اجرایی این سد از سال ۱۳۸۲ آغاز شده و تاکنون ۷۵۰ میلیارد ریال برای احداث آن هزینه شده‌است. ارتفاع این سد خاکی با هسته رُسی از بستر رودخانه ۵۶ متر است. سد مخزنی آزادی در فاصله ۹۰ کیلومتری شهرستان جوانرود و بر روی رودخانه زمکان احداث شده و مساحت حوزه آبریز این رودخانه تا محور سد آزادی هزار و ۵۴ کیلومتر مربع است.»
و اکنون از آن روز و از آن روبان سال‌ها گذشته و سد آزادی به‌دلیل عدم کارکرد شبکه آبیاری، حوضیست که سالانه ۷۰ میلیون متر مکعب آب جاری را به آب راکد و مانده بدل می‌کند و نه‌تنها هیچ خیری برای مردم زاگرس نداشته بلکه رود جاری زمکان را به جوی بی‌جانی بدل کرده که کشاورزان سنتی هم از سهم پیشین خود ناامید مانده‌اند.
مهرداد، کشاورزی‌ست که سال پیش، بیش از دو میلیارد تومان برای اجاره و کشت ۲۰۰ هکتار از زمین‌های دشت حر هزینه کرد تا به امید آب سد آزادی، هم چندین برابر محصول خرید تضمینی را برداشت نماید و هم در کنارش کشاورزان دیم‌کار محلی کشت آبی را مشق کنند.
او می‌گوید: «بیش از دو میلیارد تومان برای ۱۵۰ هکتار چغندر قند، ۳۰ هکتار سیب زمینی و ۲۰ هکتار هندوانه هزینه کردم که اگر آب سد قطع نمی‌شد، ده میلیارد تومان ارزش افزوده داشت. اما هنوز چیزی نگذشته بود که لوله‌های انتقال آب سد زیر فشار آب تاب نیاوردند و تکه‌تکه شدند، کار این روزهای‌مان هم شکایت است و پیگیری ضررهای‌مان در دادگاه و شکایت از شرکت آب منطقه‌ای کرمانشاه»
کارشناسان چه می‌گویند
چنان‌که از بازدید میدانی و حرف‌های کشاورزان برمی‌آید، لوله‌های انتقال آب تناسبی با فشار آب سد و جغرافیای کوهستانی منطقه نداشته‌اند.
دکتر «هوشنگ قمرنیا» استاد تمام گروه مهندسی آب دانشگاه رازی که ۴ دهه از عمر خود را در تدریس و انجام پروژه‌های مرتبط با آب و سد صرف کرده‌است پیرامون خط لوله انتقال سد و حتی سازه سد آزادی حرف‌هایی دارد که ناگزیر باید با تأمل نگریست.
او می‌گوید: «از سال ۱۳۸۲ تاکنون میلیارد‌ها تومان برای احداث و انجام سد آزادی و خط لوله انتقال سد هزینه شده است اما این هزینه چه نتیجه‌ای دربر داشته است؟ هم‌اکنون سد نشت آب دارد، لوله‌های انتقال آب در همان روزهای اول بهره‌برداری زیر فشار آب تکه‌تکه شده‌اند. سیستم هیدرولیک دریچه‌های سد اجرا نشده است. تأسیسات پمپاژ خط انتقال آب متروک شده‌اند و نگهبان ندارند.
او استفاده از لوله‌هایی از جنس «جی آر پی» را برای خط انتقال سد آن هم در جغرافیای خشن و کوهستانی منطقه غیرقابل توجیه و غیرکارشناسی و خط انتقال را هم فاقد زیرسازی مناسب دانسته و بیان می‌دارد که آنچه که از این فاجعه برمی‌آید اینست‌که هیچ نظارتی در روند تأیید و تحویل پروژه حاکم نبوده‌است که نه‌تنها خطوط انتقال غیرقابل استفاده‌اند بلکه خود سازه سد هم به‌دلیل عمل جایگزینی مناسب و بافت درشت‌دانه کوه‌های منطقه دچار نشت است و تعمیرات مکرر هم نتوانسته که نشتی آن را از بین ببرد. ماجرا عملاً ماجرایی‌است که در پشت پرده آن می‌توان مافیای آب را جست‌وجو کرد.»
از صحبت‌های دکتر قمرنیا نکته مهمی را می‌توان یافت و آن هم شیرین‌کامی ابرپیمانکارانی‌است که حتی سد هم برای خوشایند آنها ساخته می‌شود و نه شرایط منطقه و مطالعات توپوگرافی. ابرپیمانکارانی که به زعم دکتر قمرنیا هیچ‌گاه پاسخگوی عملکرد خود نیستند و وزارت نیرو را حیاط خلوت خود می‌دانند.
«علی میرحسنی» مدیر آب و خاک جهاد کشاورزی استان کرمانشاه، جهاد کشاورزی را در این بین مقصر نمی‌داند و می‌گوید: «کل تخصیص آب سد در عمل ۹۰۲ هکتار بوده‌است که جهاد کشاورزی کارهای مربوط به شبکه‌کشی مزارع را انجام داده‌است اما هم‌اکنون به دلیل شکستگی‌های مکرر لوله‌های «جی.آر.پی» خطوط انتقال هیچ آبی به شبکه آبیاری کشاورزی نمی‌رسد و بنابر همین امر کشاورزان دچار خسارت میلیاردی شده‌اند و هم‌اکنون پرونده در مراحل کارشناسی‌است، کشاورزان تأسیسات را تحویل نمی‌گیرند و به تبع آن تأسیسات سرقت می‌شوند.» او پیشنهاد می‌دهد که دست‌کم برای زمین‌های کنار سد آبی تخصیص یابد که از این حجم ۷۰ میلیون متر مکعبی آب، استفاده‌ای صورت گیرد.
«علاءالدین حیدری» مسئول پییگیری ویژه استاندار کرمانشاه هم از پیگیری‌های خود و مدیران استان برای تخصیص بودجه برای محافظت از تأسیسات شبکه آبرسانی می‌گوید البته بنابر مشاهدات میدانی در عمل فعلا کاری انجام نشده‌است.
کارگروه نظارت ثلاث باباجانی در گزارش تیرماه ۹۹ پیرامون مسائل حاشیه خطوط انتقال آب سد آزادی، ضمن تأیید حرف‌های کارشناسان چنین نوشته‌است:«میزان ۹۰۲ هکتار از اراضی باغی-زراعی شهرستان تحت پوشش طرح قرار دارد که در مطالعات اولیه، سهم تخصیص آب شهرستان ثلاث باباجانی دوهزار و ۴۰۰ هکتار در نظر گرفته‌شد که در آن تأمین آب باغات و اراضی زراعی دره زمکان (هلول، زمکان، میرآباد و …) را در برمی‌گرفت، اما ۱۵۰۰ هکتار از برنامه حذف گردید و آب منطقه‌ای استان دلیل آن را عدم توان تأمین سهم مورد اشاره اعلام کرده‌است. موضوع رفع مشکل کشاورزان منطقه دشت حر، که در انتظار بهر‌ه‌مندی از فاز یک پروژه طرح آبیاری بارانی دشت حر شهرستان ثلاث باباجانی بودند علی‌رغم برگزاری جلسات متعدد در سال ۹۷ همچنان پابرجاست و با وجود آنکه شرکت آب منطقه‌ای مقرر کرده نسبت به آب‌اندازی در تأسیسات آبرسانی پروژه مذکور به‌منظور بهره‌گیری کشاورزان برای کشت بهاره اقدام لازم را معمول نمایند اما متأسفانه این اقدام هم به سرانجام نرسید. همچنین علی‌رغم اینکه فاز دوم پروژه با میزان ۴۵۵ هکتار اراضی تحت پوشش با اعلام جهاد کشاورزی استان دارای پیشرفت فیزیکی ۹۵ درصد و در آستانه اتمام می‌باشد اما متأسفانه بی‌نتیجه ماندن فاز اول پروژه با ۲۷۶ هکتار اراضی تحت پوشش، سبب ایجاد بدبینی سایر کشاورزان سطح شهرستان به عملیاتی‌شدن پروژه موصوف شده‌است و عدم اقدام مثمر ثمر و ضرب‌العجل از سوی شرکت آب منطقه‌ای و خسارت وارده به کشاورزان، با توجه به سرمایه‌گذاری تعداد زیادی از کشاورزان، مسبب مشکلات اجتماعی شده و روزانه ذینفعان موضوع با حضور در فرمانداری خواستار رفع هرچه سریع‌تر مشکل موردنظر می‌باشند.»
هرچند همین کارگروه مشکلات پیش‌رو را تایید کرد اما بازهم برای رسیدن آب، جز اجرای یک خط انتقال موقت با پمپاژ دیزلی و البته آن‌هم ناکام، اقدامی صورت نگرفت.
آب منطقه‌ای کرمانشاه
از صحبت‌های کارشناسان و کشاورزان محلی چنین بر می‌آید که حلقه مفقوده ماجرا در شرکت آب منطقه‌ای کرمانشاه است.
با روابط عمومی آن تماس می‌گیرم، می‌گوید که سد آزادی، سد مرزیست و اطلاعات آن باید با شرایط و مجوزات امنیتی گفته شود.
با مهندس خرمی معاونت آب منطقه‌ای کرمانشاه صحبت می‌کنم؛ او هم هرگونه مصاحبه را منوط به حضور نیروهای حراست می‌داند.
ناگزیر بیست‌و‌پنجم اردیبهشت ماه سال جاری نامه‌ای به شماره ۶۰۰۸ از معاونت فرهنگی اجتماعی دانشگاه رازی به مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای جهت انجام هماهنگی‌های مصاحبه ارسال می‌شود که تاکنون با وجود مراجعه حضوری و گذشت قریب یک‌ماه هیچ پاسخی دریافت نشده‌است.
با جست‌وجوهایی به یک منبع آگاه دست می‌یابم که از جزییات ماجرا تا حدودی باخبر است.
او می‌گوید: «تشخیص مقصر این ماجرا نیاز به یک بررسی جامع و بی‌طرفانه دارد که پروژه را از لحاظ مطالعات نوع لوله انتقال، تجهیزات، نظارت، اجرا و متریال مورد استفاده مورد کنکاش قرار‌دهد و سهم و تقصیر هرکدام را مشخص کند.»
او با ناامیدی از رفع ایراد خط انتقال آب، گفت که حدود ۳۰ کیلومتر خط انتقال آب سد با لوله‌هایی با قطر ۶۰۰ تا ۹۰۰ به‌صورت تلسکوپی اجرا شده‌است که آب سد به ۹۰۰ هکتار از مزارع برسد اما نرسیده و در مقام پاسخگویی هم هرکس تقصیر را به گردن دیگری می‌اندازد و تنها راه‌حل ماجرا حضور گروه کارشناسی بی‌غرض است!»
گزارش کارشناسی کارگروه نظارت شهرستان ثلاث باباجانی
هرچند انگاره‌های متعددی پیرامون شکستگی خط لوله‌ها مطرح می‌شود اما در گزارش کارشناسی کارگروه نظارت شهرستان ثلاث باباجانی به صراحت به سه عامل اشاره شده‌است:
الف: طراحی نامناسب و تشخیص استفاده از لوله‌های GRP در عملیات اجرایی پروژه با توجه به لرزهخیزی و شرایط توپوگرافی سخت و خشن منطقه و مواجه‌شدن خط انتقال با فراز و نشیب بسیار و بستر رودخانه و لحاظ ننمودن دقیق بسیاری از فاکتورهای مهم هیدرولیکی در طراحی خط (مباحث ضربه قوچ، فشارشکن، پدیده کاویتاسیون و …)
ب: قصور پیمانکار در عملیات اجرایی پروژه (بسترسازی مناسب با توجه توپوگرافی منطقه)
پ: نامناسب‌بودن کیفیت لوله‌های GRP مورد استفاده و قرارگرفتن مصالح در معرض عوامل جوی به مدت طولانی
ت: عدم نظارت دقیق بر روند اجرای پروژه
گزارش کارشناسان دادگستری
در نتیجه آخرین گزارش کارشناسان دادگستری پیرامون شکایت کشاورزان از آب منطقه‌ای کرمانشاه در شانزدهم فروردین ماه سال جاری هم چنین آمده‌است:
«با توجه به مدارک و مستندات خط انتقال اصلی آب از سد آزادی تا اراضی دارای مشکلات متعددی بوده که علی‌رغم سوابق و پیشینه این طرح (۱۷۸ مورد ترمیم قبل از انعقاد قرارداد با تعاونی) علی‌الخصوص ترکیدگی‌های متعدد خط جی.آر.پی شرکت آب منطقه‌ای قبل از اصلاح و رفع قطعی مشکلات مربوطه اقدام به عقد قرارداد با شرکت تعاونی کرده‌است.
با توجه به لوایح شرکت آب منطقه‌ای و مکاتبات صورت‌گرفته با شرکت نصر میثاق که عامل خسارت وارده را شرکت نصر میثاق می‌داند چون این موضوع یک بحث پیچیده و کاملاً تخصصی بوده براساس مستندات ارائه شده از طرف شرکت آب منطقه‌ای و مشاور آبدان فراز (دستگاه نظارت)، شرکت نصر میثاق اهواز به‌عنوان پیمانکار پروژه درخصوص تحویل به‌موقع آب و رفع معایب خطوط اصلی انتقال آب به اراضی تحت کشت در صورت آماده‌بودن مصالح در منطقه مسئولیت داشته که براساس تعهدنامه‌های اخذ شده، شرکت آب منطقه‌ای از طریق مراجع ذی‌صلاح می‌تواند موضوع را پیگیری نماید. البته این موضوع طی دادخواست به آن شعبه محترم در مورخ ۱۳۹۹/۱۱/۰۷ صورت پذیرفته‌است.
به استناد قرارداد شماره ۵۱۵۸/۱۰۰/۹۹ مورخ ۹۹/۰۲/۱۷ شرکت آب منطقه‌ای موظف به تأمین آب ۲۰۰ هکتار از اراضی تحت پوشش شبکه آبیاری سد آزادی بوده که می‌بایست یک میلیون و ۸۸۹ هزار متر مکعب آب را براساس الگوی کشت و تقویم زمانی مندرج در قرارداد را تحویل شرکت تعاونی تولید می‌نمود که به تعهدات خود عمل ننموده و موجب وارد شدن خسارت به شرکت تعاونی گردیده که مسئولیت جبران خسارت نیز به‌عهده شرکت آب منطقه‌ای می‌باشد…. باتوجه به مطالب مندرج در متن گزارش و دید کارشناسی جهت شفاف‌سازی موضوع چنین برمی‌آید که شرکت آب منطقه‌ای کرمانشاه در قرارداد تحویل حجمی آب به شرکت تعاونی دشت حر به تعهدات خود عمل ننموده‌است لذا سبب بروز خساراتی به کشت‌های صورت‌گرفته شده توسط شرکت تعاونی تولید دشت حر گشته و علی‌رغم معرفی شرکت پیمانکاری نصر میثاق بعنوان مقصر در آبرسانی به‌موقع به مزرعه از نظر این هیئت طرف قرارداد شرکت تعاونی تولید شرکت آب منطقه‌ای بوده و مسئول جبران خسارات نیز می‌باشد.»
در پایان
در پایان آنچه که روشن است این‌است که بنابر گمانه‌زنی‌های کارشناسی حدود ۲۵۰ میلیارد تومان در سالیان پیش جهت خط انتقال و ساخت سدی در غرب کشور هزینه شده‌است که تقریبا به‌قیمت آن سال‌ها می‌توان این هزینه را برابر با ۲۵۰ میلیون دلار دانست (عمیق‌ترین استخرج جهان که هم‌اکنون در انگلیس درحال ساخت است ۲۱۲ میلیون دلار برآورد هزینه داشته‌است) و با همه هزینه‌ها بنابر گزارش کارشناسان دادگستری مورخ شانزدهم فروردین ۱۴۰۰ خط انتقال آب سد تا پیش از تحویل به تعاونی دشت حر ۱۷۸ مورد(شکستگی) ترمیم داشته‌است.
هزینه‌ای که بیش از هر چیز دیگری کام ابرپیمانکارانی را شیرین کرده‌است که بنابر کارکردشان، هم‌اکنون طبق تخمین‌های کارشناسی ترمیم خط انتقال آب سد آزادی به دشت حر شهرستان ثلاث باباجانی ۲۰۰ میلیارد تومان دیگر هزینه دارد و از طرفی خط انتقال آب شرب سد به شهرستان‌های اسلام آباد و دالاهو هم که در روز افتتاح به آن اشاره شده اصلاً اجرا نشده‌است.
حکایت حکایت ابر‌پیمانکاران ذی‌نفوذ فربه و مدیران و مسئولین بی‌تدبیری است که با گذر ۹ سال از افتتاح سد و یک سال از زیربار رفتن خط انتقال آب و ترکیدن لوله‌ها نه پاسخگو بوده‌اند و نه مجدانه پاسخی خواسته‌اند. امروز کارشناسان امر نه‌تنها سازه سد و نوع متریال به‌کار گرفته‌شده را ناقص و نامناسب می‌دانند بلکه محل جانمایی سد آزادی را هم فاقد توجیه علمی دانسته و نشت آب سد را غیرقابل اصلاح می‌دانند.
مدیران هم با بهانه‌کردن دستورالعمل‌های امنیتی از پاسخگویی طفره رفته و نامه‌های کشاورزان هم در تودرتوی راهروهای مدیریتی کشور سرگردان مانده‌است. عجیب‌تر و مبهم‌تر اینکه در طی این سالیان مدعی‌العموم و دادستانی هم هیچ ورودی به ماجرای این تضییع آشکار حقوق عامه نداشته‌اند و برخی منابع آگاه حضور نام‌هایی چون «نصر میثاق اهواز »، «آبدان فراز» و «فراسان» را در امتداد سکوت‌ها، بی‌تأثیر نمی‌دانند.
سارقان سرخوش از این پروژه و این رسم مدیریتی و نظارتی هر هنگام که خستگی‌شان از سرقت پیشین کاهش می‌یابد به پروژه سری می‌زنند و انبانی می‌پرورانند. سد آزادی و خط انتقال آب آن پروژه‌ای رها شده‌است در شهرستانی مرزی با جوانانی دلتنگ از انسداد مرز رسمی و بار کوله‌بری و کشاورزی بی‌آب، آن‌هم در احوالی که در آن طرف مرز گروهک‌های ضد‌امنیتی برق دلار‌های‌شان را هردم به رخ ناامیدی اینان می‌کشند!
هرچند سد آزادی، آبی برای کشاوران نداشته اما برای بسیاری نان خوبی داشته‌است.