سخت‌کفه در دشت‌های زراعی استان؛ معضلی مغفول
الهام کرمی | اولین نشست جامعه‌محور گروه علوم و مهندسی خاک با عنوان «مشکل فشردگی در لایه‌های زیرین خاک یا ایجاد سخت‌کفه در بعضی دشت‌های زراعی استان» با مشارکت معاونت فرهنگی و اجتماعی دانشگاه رازی، در تاریخ ۹۹/۱۲/۱۲ به‌صورت حضوری برگزار شد. در این نشست دکتر «پرویز شکاری»، دکتر «علی‌اشرف امیری‌نژاد»، دکتر «اکرم فاطمی»، دکتر «ساره نظامی»، دکتر «فرانک رنجبر» از اعضای هیئت علمی گروه علوم و مهندسی خاک دانشگاه رازی، دکتر «حسین جوادی‌کیا» عضو هیئت علمی گروه مهندسی مکانیک بیوسیستم دانشگاه رازی، مهندس «کریم نظری» کارشناس مدیریت آب و خاک و امور فنی‌مهندسی سازمان جهاد کشاورزی استان و مهندس «فرشاد محمدی» نماینده و دبیر شبکه سمن‌های محیط زیست و منابع طبیعی استان حضور داشتند. قابل ذکر است که باوجود هماهنگی‌های صورت‌گرفته، نمایندۀ گروه مهندسی تولید و ژنتیک گیاهی دانشگاه و کارشناسان بخش تحقیقات خاک و آب مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان در این نشست حاضر نشدند.
معرفی خاک‌های استان
در آغاز نشست، دکتر شکاری هدف از برگزاری نشست را طرح عوامل تشکیل سخت‌کفه در خاک‌های استان کرمانشاه و راهکارهای پیشنهادی برای برون‌رفت از این مشکل دانست. او در ابتدا به معرفی خاک‌های استان پرداخت و گفت: «در سطح کشور، کرمانشاه به‌عنوان استان کشاورزی بازشناخته می‌شود. طبق آمار، کمی بیش از ۹۴۰ هزار هکتار (حدود ۳۸ درصد) از این استان به کشاورزی اختصاص دارد، پهنه کشت آبی آن نسبت به دیم خیلی کمتر است و دشت‌های میان‌دربند، ماهیدشت و چمچال از گسترده‌ترین پهنه‌های کشاورزی استان هستند که محصولات آن برای دولت و برنامه‌ریزی‌های وزارت کشاورزی اهمیت دارد. سرشت خاک‌های استان به دلیل وجود مقادیر بالای رس و سیلت «سنگین بافت» هستند. از نظر شیمیایی، خاک‌ها عمدتاً غیرشور و قلیایی‌اند، همچنین درصد شن و ماده آلی بسیار پایینی دارند، یعنی اگر از لحاظ مکانیکی رطوبت در شرایط مناسبی نباشد، یک ترکیب سفت و محکم‌شونده به‌وجود میآید. خاک‌های استان در مجموع از نظر سرشت وضعیت خوب و مناسبی دارند، اما مدیریت نامطلوب منابع خاک باعث افت شدید کیفیت و فرسایش آنها شده است.»
عوامل تشکیل سخت‌کفه‌ها
دکتر شکاری در ادامه به نشانگان افت کیفیت خاک یعنی کاهش شدید مواد آلی و افت شدید کیفیت شیمیایی و فیزیکی خاک پرداخت. او پنج عامل را به عنوان عوامل مستقیم ایجاد سخت‌کفه‌ها معرفی کرد که عبارتند از سرشت خاک‌ها (مقدار سیلت و رس بالا، ماده آلی کم)، مدیریت نامناسب خاک‌ورزی (ناهماهنگی بین زمان شخم و رطوبت خاک)، کاربرد ادوات نامناسب (وزن بالای ادوات کشاورزی با توجه به تحمل اندک خاک)، تغییر کاربری مراتع و جنگل‌ها به زمین‌های کشاورزی و مدیریت نامناسب کشت (بی‌توجهی به آیش گذاشتن زمین، تناوب کشت و کود سبز). وی افزود: «الان مسائل فیزیکی خاک در اولویت است، چون از نظر فیزیکی مدت زمان بازیافت خاک‌های آسیب‌دیده نسبتاً طولانی است که این موضوع با مسائل اقتصادی تعارض دارد». دکتر شکاری بیش‌کاربرد کودهای شیمیایی (به‌ویژه کود نیتروژنه) و تغییر اقلیم (تغییر رفتار دمایی و رطوبتی خاک) را نیز عوامل غیرمستقیم بروز این مسئله دانست.
دکتر امیری‌نژاد گفت: «ناکارآمدی مدیریت حاکم بر اراضی کشاورزی از جنبه‌های تک‌کشتی، استفاده بی‌رویه از ماشین‌آلات کشاورزی، استفاده نکردن از کودهای آلی و عدم اطلاع‌رسانی دقیق به کشاورزان باعث افت کیفی و فرسایش خاک‌های استان شده است. همچنین تشکیل سخت‌کفه در دشت‌های استان عامل بسیار مهمی در کاهش یا بازدارندگی تولید است.»
در بحث فرسایش، دکتر رنجبر افزود: «خاک‌ورزی‌های شدید و استفاده بی‌رویه از ادوات کشاورزی از عوامل مهم تشکیل سخت‌کفه‌ها و تجزیه مواد آلی هستند. همچنین کشاورزان به دلیل نداشتن تجهیزات مناسب، طرز صحیح شخم‌زنی را در اراضی دیم شیبدار رعایت نمی‌کنند، یعنی در جهت شیب شخم می‌زنند که بعد از بارندگی فرسایش خاک را دربر خواهد داشت. همچنین از دست رفتن کربن آلی در لایه‌های پایین‌تر خاک عاملی تشدیدکننده برای ایجاد سخت‌کفه‌هاست. عامل دیگر، بی‌توجهی کشاورزان به الگوی کشت مناسب به دلیل مسائل اقتصادی است.»
دکتر جوادی‌کیا با توجه به پیامد ایجاد سخت‌کفه‌ها گفت: «ورود ادوات کشاورزی در زمین‌هایی با رطوبت بالا باعث فشردگی خاک در عمق ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متری و در نتیجه عدم نفوذ ریشه‌ها در خاک و تجمع آب در این مناطق می‌شود. فشردگی خاک عاملی مخفی است که اگرچه کشاورزان از آن بی‌اطلاع‌اند امّا باعث کاهش عملکرد ۲۵ تا ۵۰ درصدی محصولات و زرد شدن برگ گیاهان می‌شود.»
به باور مهندس نظری «الان بیشتر خاک‌های استان دچار فرسایش فیزیکی و شیمیایی شده‌اند و کمبود ماده آلی در خاک‌های استان مسئله بغرنجی است. یعنی وقتی در خاک ماده آلی وجود ندارد، زنجیره عناصر غذایی قطع می‌شود و وقتی که غلظت عناصر غذایی در محیط اشباع خاک پایین بیاید، گیاه نمی‌تواند استقامتش را حفظ کند و مداوم دچار کم آبی و تبخیر زیاد می‌شود. اراضی دیم نیز به دلیل مصرف کود شیمیایی به مدت زیاد سفت و نفوذناپذیر شده‌اند، به‌طوری که با یک بارندگی سیل جاری می‌شود. بنابراین علت تشکیل لایه‌های سخت، مدیریت نادرست در بخش اجرایی است.»
ناکارآمدی مدیریت حاکم بر خاک‌های استان
دکتر شکاری گفت: «باور سنتی کشاورزان این است که شخم زدن‌های عمیق و مکرر برای زمین عالی است، اما به گفته دکتر بایبوردی، از نظر علمی هیچ‌کس نمی‌داند که چرا شخم می‌زنیم! دانه‌ای که در طبیعت پاشیده می‌شود خودبه‌خود رشد می‌کند و متأسفانه کشاورزان به زمان مناسب شخم‌زنی و رطوبت خاک بی‌توجه‌اند و هرساله با شخم‌زنی در عمق ثابت و با اداوات کشاورزی سنگین و نامناسب باعث ایجاد کفه‌شخم می‌شوند. بنابراین، مشکل ما آموزش است، یعنی نه‌تنها کشاورزان در این زمینه آگاهی ندارند، بلکه دانشگاه به دلیل نبود امکانات و تعداد زیاد دانشجو، در تربیت عملی دانشجویان ناتوان است. اما روش‌های مدیریتی اثرگذارند، کشاورزان باید آموزش ببینند و اطلاعات حاصل از پژوهش را فراگیرند تا با زمین به‌درستی رفتار کنند، یعنی دولت از طریق ضامن‌های اجرایی می‌تواند کشاورزان را به انجام این کار وادار کند، یعنی مثلاً محصول کشاورزان را پس از تأیید کیفیت خاک توسط کارشناس، خریداری کند.»
در این خصوص، دکتر امیری‌نژاد گفت: «مشکل از آموزش و مدیریت است و آنچه مهم است آشنایی کشاورزان با مسائل علمی است که متأسفانه از جنبه ترویجی نیز ارتباط خوبی بین مراکز آموزشی، مراکز تحقیقات و کشاورز وجود ندارد. یعنی ما در رفع یا حذف مشکلات، مشارکت عامه مردم را نداشته‌ایم و کشاورزان را به آموزش‌های علمی دعوت نکرده‌ایم. از نظر مدیریتی، برخلاف کشورهای دیگر، در ایران کارخانه‌‌های تراکتورسازی همان تراکتورهای قدیمی (رومانی) را بدون ایجاد تغییر از نظر سایز و نیروی وارده به زمین و بدون تناسب با شرایط اقلیمی منطقه، نوع خاک و کاربردشان تولید می‌کنند. یعنی در سطح کلان، باید به‌طور جدی کمیته‌ای بر این مسائل نظارت داشته‌باشد. همچنین باید توجه داشت که مهم‌ترین منبع تولیدی در استان، کشاورزی است، اما این محصولات با مشکلاتی مانند دپو و در زمین ماندن مواجه هستند و استانداری و سازمانهای کشاورزی باید در این مورد نظارت داشته‌باشند.»
فرشاد محمدی یکی از معضلات را داشتن کشاورزی کوچک‌مقیاس و معیشتی دانست. وی درباره عوامل تشکیل سخت‌کفه مواردی مانند شخم بهاره (رطوبت نامناسب و استفاده از ادوات کشاورزی سنگین)، تعدد و تکرار شخم، تغییر اقلیم (رفتن به سمت اقلیم خشک)،کشت محصول‌های تکراری، استفاده از کودهای شیمیایی، بهره‌برداری بی‌رویه از زمین‌ها (محصول‌محور بودن برای توسعه پایدار)، نبود مدیریت استراتژیک صحیح برای توسعه پایدار کشاورزی، چرای بی‌رویه دام در مراتع و مزارع، تبدیل مراتع به مزارع و تبدیل مزارع به چراگاه‌ها را برشمرد.
راهکارهای پیشنهادی برای برون‌رفت از مشکلات خاک (سخت‌کفه‌ها)
در بخش پایانی بحث، هریک از حضار برای رفع مشکلات موجود راهکارهایی پیشنهاد کردند.
دکتر شکاری راهکارها را در قالب دو رویکرد کوتاه و بلندمدت ارائه داد و گفت: «مطالعه و اجرای طرح‌های کوتاه‌مدت در سطح مزرعه با هدف کاهش فرسایش خاک، اجرای زمان بهینه خاک‌ورزی (تقویت ایستگاه‌های هواشناسی با پیش‌بینی کوتاه‌مدت) با مشارکت فعال کشاورزان، موسسه‌های پژوهشی، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، محدود کردن کاربست گاوآهن برگرداندار و تراکتورهای سنگین، استفاده از نوع آبیاری مناسب، پیاده‌سازی سیستم‌های بی‌خاک‌ورزی و کم‌خاک‌ورزی و آموزش و مشارکت عملی کشاورزان در طرح‌های کوتاه‌مدت برای کاهش شدت مسئله از رویکردهای کوتاه‌مدت‌اند.»
وی افزود: «در مرحله بعد در رویکرد درازمدت با اعمال کشاورزی حفاظتی به افزایش مواد آلی می‌رسیم. مطالعه، طراحی و اجرای طرح‌های حفاظت خاک نیازمند تهیه بانک جامع اطلاعات خاک، مطالعات دقیق وضعیت و اختصاص بودجه متناسب با اراضی استان از طرف مجلس و مصرف بهینه آن است. آموزش جامع کشاورزی به کمک کلاس‌های علمی و عملی در دراز و کوتاه‌مدت، ارائه الگوی کشت سالیانه متناسب با وضعیت اقتصادی و برنامه‌ریزی برای صادرات و واردات محصولات، ایجاد ارتباط میان جامع کشاورزان، دانشگاهیان و سازمانهای پژوهشی برای آگاهی از مشکلات جدید و حل آنها از رویکردهای درازمدت هستند.»
دکتر جوادی‌کیا با توجه به رابطه مستقیم بین وزن تراکتور و فشردگی خاک، برای رفع این مشکل گفت: «برای جلوگیری از فشردگی خاک، یا از کمبینات‌ها استفاده شودکه با یک رفت و آمد کل عملیات صورت می‌گیرد یا از تراکتورهای چرخ‌زنجیری که وزن تراکتور را افزایش و نیروی وارده به سطح زمین را کاهش می‌دهند. همچنین در زمان‌هایی که رطوبت خاک بالاست، ادوات کشاورزی وارد زمین نشوند. البته، شناسایی و اندازه‌گیری میزان فشردگی خاک با استفاده از دستگاه‌های نفوذسنج موضوع مهمی است که باید جهاد کشاورزی به‌صورت دوره‌های آموزشی به کشاورزان اطلاع‌رسانی کند تا کشاورزان به‌صورت دوره‌ای هر دو یا سه سال یکبار با استفاده از زیرشکن‌ها لایه‌های سخت را از بین ببرند. همچنین کشاوررزان با مدیریت زمان شخم‌زنی و استفاده از روش‌های جدید خاک‌ورزی، بی‌خاک‌ورزی یا کم‌خاک‌ورزی که باعث برگرداندن بقایای گیاهی به خاک می‌شوند، به مرور زمان به بهبود ساختمان و رفع فشردگی خاک کمک کنند.»
مهندس نظری راه‌حل مشکلات سخت‌کفه‌ها را مربوط به مسائل مدیریتی و ناآگاهی کشاورزان دانست و گفت: «بحث تشکیل لایه‌های سخت باید به‌شکل مدیریتی پیگیری شود، یعنی یک تیم کارشناسی که کشاورزی حفاظتی انجام می‌دهند این مشکل را بررسی کنند. مشکلات سخت کفه‌ها با افزودن ماده آلی تسهیل می‌شود، یعنی باید بتوانیم ماده آلی را به خاک اضافه کنیم، عمق خاک زراعی را افزایش دهیم و از دستگاهای مناسب برای شکستن این لایه‌ها استفاده کنیم. اما این کار مستلزم طرح نقشه‌های مدیریت‌پذیر و همکاری بین دانشگاه، تحقیقات، دستگاه‌های اجرایی مانند سازمان جهاد کشاورزی و استانداری است. همچنین دولت باید در کشاورزان انگیزه ایجاد کندکه از کود سبز استفاده کنند. برای رعایت درست الگوی کشت، کشاورز باید مزرعه را یک سال در میان کشت کند که در سال اول محصولی با ریشه افشان و سطحی (گندم) و در سال بعد محصولی با ریشه عمیق کاشته شود.»
وی افزود: «اگر ماده آلی را در اراضی دیم شیبدار یک درصد افزایش بدهیم، ۹۰ درصد افزایش تولید محقق می‌شود. برای اینکه کشاورز در زمینی شیب ۲۰ درصد از کودپاشی دامی استفاده کند راهکار این است که دولت تسهیلاتی مانند کودپخش‌کن‌های دامی که به‌صورت گریز از مرکز کود را پخش می‌کنند ارائه بدهد. همچنین به‌جای آتش‌زدن ساقه‌های خشبی که منبع عناصر غذایی مختلف‌اند، این ساقه‌ها از طریق دستگاه ساقه‌خردکن ریز شده و به‌عنوان کود مورد استفاده قرار گیرند.»
دکتر فاطمی برای جلوگیری از شخم‌زنی بی‌رویه گفت که بخش ترویج باید کشاورزان را آگاه کند که کمتر و در شرایط مناسب رطوبتی عملیات شخم‌زنی را انجام بدهند.
دکتر رنجبر درباره بی‌توجهی کشاورزان به الگوی کشت مناسب بر این باور بود که مسئولان بالادست با ارئه راهکارهای درمانی، هرچند با صرف هزینه بیشتر، در قالب یارانههایی که به کشاورزان ارائه می‌دهند به آنها اطمینان بدهند که در زمان آیش گذاشتن مزارع از نظر اقتصادی با مشکل مواجه نخواهند شد و عملکرد مزارع آنها سال بعد افزایش خواهد یافت.
دکتر نظامی یکی از راهکارهای مؤثر در حل مشکلات خاک را این دانست که سازمان جهاد کشاورزی به‌عنوان بخش اجرا مشکلات را گردآوری کند و در اختیار دانشگاه قرار بدهد. در دانشگاه این مشکلات در قالب طرح یا پایان‌نامه‌های کاربردی انجام و نتایج حاصل از آنها در اختیار سازمان جهاد کشاورزی قرار گیرد تا در بخش اجرا با نظارت خودِ سازمان استفاده شود.
پیرو صحبت‌های دکتر نظامی، دکتر امیری‌نژاد افزود: «متاسفانه طرح‌ها به افراد داده می‌شود و چون هنوز بحث فرهنگ‌سازی اجرای طرح‌های تحقیقاتی نهادینه نشده است، باید استانداری بر تصویب و اجرای طرح‌ها نظارت داشته‌باشد. البته، بخشی از مشکل مربوط به سیاست‌گذاری‌های غلط وزارت علوم و جهاد کشاورزی در موضوع ارتقا است که ارتقا را صرفا در ارائه مقالات تئوری می‌دانند. درصورتی که مبنای ارتقا می‌تواند انجام یک کار علمی- کاربردی و رشد یک درصدی تولیدات کشاورزی باشد. متأسفانه، ارتباط بین بخشهای تحقیقات، آموزش و دانشگاه از یک سو و بخش اجرا از سوی دیگر، خیلی ضعیف است.»
دکتر شکاری درباره انجام پژوهش‌های تقاضامحور برای حل مشکلات خاک گفت: «در پژوهش‌های تقاضامحور، سازمانهای مختلف از ما می‌خواهند که اولویت‌های پژوهشی‌مان را به آنها منعکس کنیم. اما فکر می‌کنم مسیر اصلی تقاضامحور این است که باید خودِ این سازمان‌ها مشکلات را به ما بگویند و از ما به‌عنوان اعضای هیئت علمی بخواهند که آنها را حل کنیم. به نظرم سازمانهای ذیربط از مشکلات موجود آگاهی ندارند و به این دلیل مشکلی به ما انتقال نمی‌دهند.»
دکتر امیری‌نژاد راه برون‌رفت از مشکلات موجود را به مسائل مدیریتی مربوط دانست و گفت: «معتقدم مراکز ترویجی مانند گروه ترویج در دانشگاه رازی یا در سازمان کشاورزی وظیفه خودشان را به‌خوبی انجام نداده‌اند و در استان باید این مراکز ترویجی کشاورزان را دعوت کرده و آنها را با کارهای اشتباهی که انجام می‌دهند، مانند تک‌کشتی، عدم استفاده از کودهای آلی، سوزاندن بقایای گیاهی، شخم نادرست و استفاده بی‌رویه از ماشین‌آلات کشاورزی آشنا کند. باید ادوات سنگین کشاورزی را از جنبه فنی تغییر دهیم تا ادوات با نیروی متناسب با مساحت اراضی داشته‌باشیم. این نقش اصلی را مراکز خدمات کشاورزی و در‌مجموع خود سازمان کشاورزی باید عهده‌دار باشد. همچنین واقع بودن عمده خاک‌های استان در اقلیم خشک مانعی برای افزایش تولید و بهبود کیفیت خاک‌هاست که به مدیریت بیشتر مسئولان اجرایی نیاز دارد.»
مهندس محمدی درخصوص رفع مشکل سخت‌کفه‌ها موارد متعددی را برشمرد که اهمّ آنها عبارتند از: استفاده از ماشین‌آلات متناسب با شرایط بهبود ساختار خاک (نوتیلیج)، کشت در زمان مناسب، استفاده از زیرشکن، کشت محصولات اصلاحی به جای کشت محصولات تکراری، متناسب کردن مصرف مواد افزودنی (کودهای دامی و بقایای گیاهی کشاورزی)، آموزش صحیح و اصولی کشاورزی، نسوزاندن بقایای گیاهان، جلوگیری از تخلیه ذخایر آبی قدیمی، کنترل کوبش در مراتع و دشت‌ها (کوبش کمتر، نفوذ آب بیشتر)، تشکیل کارگروه بازخورد مدیریت استراتژیک توسعه کشاورزی و تأمین مواد غذایی و ورود قانونی دولت از طریق سازمانهای ذیربط (جهاد کشاورزی، محیط زیست، منابع طبیعی و حتّی دانشگاه) که سیاست‌های کلان کشوری را از طریق کشاورزها گوشزد و اجرا کنند.
جمع‌بندی
در جمع‌بندی بحث، دکتر شکاری گفت: «در آخر متوجه شدیم که مشکلات بر جامعه علمی و کشاورزان ناشناخته نیست، بلکه مشکل، در بخش اجرایی است که باید موانع و راهکارهای رفع آن را پیدا کنیم. درمان آن شاید زما‌ن‌بر باشد، اما ناممکن نخواهد بود. برای رفع مشکلات فیزیکی و شیمیایی خاک‌های استان نیز می‌توانیم برای آزمون خاک به دانش‌آموختگان آزمایشگاه‌های متفاوتی اختصاص بدهیم تا هم بتوانند شاغل شوند و هم خدمات ارائه بدهند. البته، باید به کشاورزی اهمیت داده شود تا بتوانیم پیشرفتی داشته‌باشیم.»