عکس: عبداله مرادی

دکتر سید امیرحسین بنی‌اشراف | داستان شورای شهر کرمانشاه، برای آنان که دغدغه توسعه و شکوفایی کرمانشاه را دارند، «یکی داستان است پر آب چشم» و همه‌چیز نشان‌دهنده آن است که تجربه شورا در کرمانشاه، تجربه موفقی نبوده است. گواه این سخن، انحلال یک دوره شورا، اختلافات و جدل‌های اعضا در دوره‌های مختلف با یکدیگر و با شهردار، شایعاتی درباره جلب برخی از اعضای شورا از سوی مقام قضایی و…  است. شورا صحنه درگیری‌هایی است که مردم از آن منتفع نیستند و مردم و رسانه‌ها تنها ناظران تراژدی‌ای هستند که در آن کرمانشاه در حال جان دادن است. در صحنه این نمایش و در میان جدل‌های سرمایه‌داران و سلبریتی‌ها، دشنه‌های فلزی و بتنی یکی پس از دیگری در قالب منوریل، تله‌کابین، بیلبردهای تبلیغاتی، دکه‌های اغذیه‌فروشی و… بدون هیچ نظارت و برنامه‌ریزی در حال فرود آمدن بر پیکره‌ این شهر نیمه‌جانند.

نزدیک شدن به انتخابات شورای اسلامی شهر و روستا بهانه‌ای شد تا دانشگاه رازی در راستای ایفای مسئولیت اجتماعی خود در قالب نشستی مجازی به «آسیب‌شناسی عملکرد شورای شهر کرمانشاه» بپردازد. این نشست در تاریخ ۲۷ اردیبهشت سال جاری با سخنرانی اعضای هیئت علمی دانشگاه رازی «دکتر قدرت احمدیان» عضو هیئت علمی و مدیر گروه علوم سیاسی، «مهندس قامت پرویزی» عضو هیئت علمی گروه معماری، «دکتر سهراب دل‌انگیزان» عضو هیئت علمی گروه اقتصاد و رییس دانشکده علوم اجتماعی، «دکتر سیاوش قلی‌پور» عضو هیئت علمی گروه علوم اجتماعی و با حضور اساتید، دانشجویان، اصحاب رسانه و فعالان مدنی برگزار شد. هدف از برگزاری این نشست بررسی وضعیت موجود شورای شهر بوده و مقدمه‌ای است بر جلسه آتی با موضوع «چه باید کرد؟» و یافتن راه‌حل‌هایی برای بهبود وضعیت موجود.

شورا نا کارآمد است

دکتر قلی‌پور با اشاره از این‌که تا کنون گزارشی از عملکرد شورا ارائه نشده است ضمن انتقاد از شورای شهر کرمانشاه گفت: «می‌توان عملکرد کلی شورای شهر را از روی عملکردشان در شهر ارزیابی کرد. در ۲۰ سال گذشته ما هیچ‌گونه تغییری در زیرساخت‌‌ها و امکانات عمومی نداشته‌ایم. در شهر کرمانشاه دو رودخانه داریم که هیچ‌کدام سامان‌دهی نشده و عملاً به گندآب تبدیل شده‌اند. بافت تاریخی شهر هم رها شده و هیچ اقدامی برای احیا و بازسازی آن انجام نشده است. رویکرد اقتصادی‌ای هم نسبت به توریسم وجود ندارد. هیچ مکان تفریحی برای بازی و سرگرمی نداریم. فضای عمومی هم نداشته‌ایم؛ سرانه فضای سبز و فضای فرهنگی و هنری ما هیچ رشدی نداشته است. با وجود ساخت دو تقاطع غیر همسطح و با توجه به وضعیت منوریل، هنوز سیستم حمل و نقل نامناسب است. تراکم نیروی انسانی در شهرداری بسیار بالاست که بخشی از منابع مالی شهرداری را صرف می‌کند. به‌لحاظ تخصص وضعیت این نیروها هم محل سؤال است. از طرفی شهرداری درآمد پایدار ندارد و درآمد آن مبتنی بر ماده ۱۰۰ و تراکم است. تبلیغات شهری و حوزه پسماند هم بسیار نابسامان است. سیاهه عملکرد ضعیف شورای شهر کرمانشاه زیاد است و بسیاری موارد دیگر از جمله وضعیت نابسمان پسماندها، افزایش بی رویه تعداد مگامال‌ها و مراکز خرید و … را می‌توان به این لیست اضافه کرد. همه‌چیز نشان از عملکرد ضعیف شورای شهر کرمانشاه دارد.»

دکتر قلی‌پور افزود: «اعضای شورا بیشتر به روندهای سرمایه توجه داشته‌اند و فضاهای مصرف را خیلی رشد داده‌اند. مگامال‌ها، مراکز خرید و هایپراستارها درحال زیاد شدن هستند و ساخت‌وسازهای مبتنی بر سرمایه خیلی زیاد شده است. حتی در جوار ابنیه تاریخی نیز این چنین ساخت و سازی وجود دارد.»

دکتر احمدیان نیز شورا را به قدری ناکارآمد دانست که گفت: «رابطه مستقیمی میان تعطیلی شورا و توسعه‌یافتگی وجود دارد. شورایی که قرار بوده مشکلات شهر را حل کند، خود به معضلی بدل می‌شود که حالا بسیاری از مقامات و مسئولان باید بنشینند و این معضل را حل کنند.»

مهندس پرویزی با بیان این‌که شورای کنونی بیشتر شورای شهرداری است تا شورای شهر اضافه کرد: «حضور شورای شهر در حوزه‌های زیست محیطی، بهداشت، مدیریت شهری و … در کرمانشاه بسیار کمرنگ است و به‌جای اینکه با ادارات مختلف نشست‌هایی را برای رفع مشکلات شهر داشته باشند، بیشتر به سمت شهرداری تمرکز دارند، چراکه نفوذ و قدرت در شهرداری است.»

شورا و جامعه توده‌ای

دکتر قلی‌پور درباره علت ناکارآمدی شورا با اشاره به ضعف نهادهای مدنی مؤثر و نقش آن‌ها در ناکارآمدی شورا گفت: «شوراها نهادی حد فاصل جامعه و شهرداری یعنی نماینده جامعه برای نظارت بر شهرداری هستند. اگر جامعه ضعیف باشد شورا نمی‌تواند خوب کار کند. جامعه در شهر کرمانشاه توده‌ای، ضعیف و ذره‌ای است و نشانه‌ای دال بر پویایی آن وجود ندارد. این جامعه فاقد ارتباطات ارگانیک و نهادهای پویای مردمی است. منظور نهادهایی است که از دل جامعه تشکیل شده باشند و نه از بالا. این جامعه مختصات جامعه مدرن را ندارد و روساخت آن علی‌رغم مدرن شدن برخی زیرساخت‌ها، سنتی است و مناسبات آن پیشامدرن است. این جامعه تقاضای جمعی ندارد و تقاضاها فردی است. ما در جامعه‌شناسی می‌گویم، رستگاری یک امر جمعی است.»

با ضعف در یک سوی رابطه «جامعه-شورا-شهرداری»، شورای شهر، خوداتکا، خودمرجع، انتزاعی و بدون ارتباط با جامعه است که نماینده هیچ گروهی نیست. از دیدگاه این جامعه‌شناس: «در چنین شرایطی دو گروه وارد شورا می‌شوند: ۱- اکثریت: سرمایه‌داران، سلبریتی‌ها و متخصصانی که  به دنبال منافع عمومی نیستند. ۲- اقلیت: گروهی که به‌دنبال منافع عمومی هستند شامل برخی متخصصان و اندیشمندان. گروه اول به دنبال منافع شخصی است و گروه دوم نیز چون مطالبه‌ای وجود ندارد در خلاء فعالیت کرده و نتیجتاً ناکام است.»

شورا و نظام سیاسی متمرکز

اگرچه دکتر قلی‌پور از نگاهی جامعه‌شناسانه به موضوع پرداخت، دکتر احمدیان بحث را به حوزه سیاست کشاند: «به‌دنبال جامعه ضعیف، شورای ضعیف خواهد آمد ولی این جامعه ضعیف محصول کنش‌های دولت و نهادهای تصمیم‌گیرنده است. جامعه ضعیف یک محصول است. مشکلاتی که ما در رابطه با شوراها داریم بیشتر متوجه ساختارهای حقوقی است.» او حل مشکلات مربوط به شورای شهر را مستلزم توجه به ۶ مسئله مهم دانست: «۱- مسئله نظام سیاسی متمرکز که باعث شده است میان قدرت مرکزی و واگذاری اختیارات به شوراها یک پارادوکس به‌وجود آید. در این شرایط شوراها به صورت ساختاری محدود می‌شوند. ۲- مسئله دوم مشخص نبودن هویت حقوقی شورا است. معلوم نیست کارکرد شورا چیست. شورا قانون‌گذار، ناظر یا مجری است؟ در همه چیز مداخله کرده و این مداخلات تنش‌هایی را ایجاد می‌کند که حل کردن آن مستلزم صرف زمان است. ۳- میان روابط شورا و شهرداری و  میان روابط اعضای شورا یک آشفتگی وجود دارد؛ چون تجربه مناسبی از همکاری نداریم، این عدم همکاری این‌جا بازتولید می‌شود. این مسئله در کرمانشاه پررنگ‌تر از جاهای دیگر است. ۴- در کرمانشاه ساختار قومی- قبیله‌ای در انتخابات بازتولید و به‌جای عقلانیت جایگزین می‌شود. ۵- وقتی عقلانیت نباشد در مدیریت شهری برنامه‌ریزی جایگاهی ندارد. کاندیداهای شورا با روابط دوستانه، شخصی، مالی، قبیله‌ای و … بدون برنامه رأی می‌آورند. حاصل کار کشیده شدن حاشیه به متن است. ۶- این احزاب هستند که باید برای مدیریت شهر برنامه ارائه دهند. مدیریت شهر نباید سیاسی باشد ولی این مدیریت بخشی از حکمرانی است. وقتی برنامه نباشد منافع شخصی معیار قرار می‌گیرد.» او در ادامه گفت: «ساختارهای کلان تصمیم‌گیری هستند که با حل موانع فوق نباید بگذارند وضعیت شوراها این‌طور باشد.»

دکتر دل‌انگیزان اولین رییس شورای شهر کرمانشاه با اشاره به تجربه حضور خود در شورای شهر و درباره شیوه مشارکت سیاسی مردم در انتخابات شورا گفت: «جامعه شهری کرمانشاه، یکدست نیست و از قبیله‌‌ها، افراد، گروه‌ها و تیره‌های بسیار متنوع (از لحاظ مذهب و قومیت) تشکیل شده است که با یکدیگر همکاری زیادی ندارند. این گروه‌ها رقابت‌های جدی بر سر قدرت و ثروت دارند. این موضوع مانع اثرگذاری تحصیلات دانشگاهی در شکل رأی دادن و انتخاب‌های اجتماعی است. ملاک انتخاب هم شایستگی نیست و سرآمدی در قوم و قبیله است. در کنار این افراد، برخی سرآمدان عرصه رسانه نیز در انتخابات حضور دارند. پیروز این میدان تک‌ستاره‌های محلی‌اند. در یک جمع‌بندی انتخاب در کرمانشاه قبیله‌ای-محلی است و دانش و آگاهی کم‌تر ملاک است. انتظارات و مطالبات مردم نیز انتظارات و مطالباتی فردی یا قبیله‌ای است. این مطالبات و انتظارات گاهاً در تضاد با منافع جمعی است. این‌جا اقتصاد سیاسی توزیع رانت و قدرت ظاهر می‌شود. عضو شورای شهر پاسخگوی قانون نیست ولی باید پاسخگوی این انتظارات و مطالبات باشد.»

دکتر دل‌انگیزان با ارجاع به گفته‌های دکتر احمدیان درباره برنامه‌ریزی نیز گفت: «برنامه، پوششی برای ورود به شورا است و بعد از ورود چیزی به اسم برنامه معنادار نیست و افراد فقط برای حضور در کنار رقبا برنامه ارائه می‌کنند. حتی بسیاری بدون برنامه و حرف جدیدی وارد میدان می‌شوند و رأی می‌آورند. حزبی هم به‌عنوان پشتیبان این برنامه‌ها وجود ندارد.» این استاد دانشگاه درباره آشفتگی روابط شورا و شهرداری نیز گفت: «شهردار باید به خواسته‌های اعضای شورا تن دهد. بودجه در اختیار شهردار است و آن‌ها هم تلاش می‌کنند با فشار بر تصمیمات شهردار اثر بگذارند و سهمی از قدرت را داشته باشند. چنانچه شهردار مقاومت کند استیضاح در انتظار اوست. اگر یک حاکمیت محلی ائتلافی هم به وجود آید، چون افراد با یکدیگر تضاد منافع قومی-قبیله‌ای دارند این ائتلاف شکننده است.»

مهندس قامت پرویزی نیز با اشاره به طولانی نبودن سابقه پارلمان در ایران و ارائه پیشینه‌ای از تشکیل پارلمان در جهان با مراجعه به تجربه حضور خود در شورا گفت: «در دهه‌های گذشته، دست‌های قدرت تلاش کرده‌اند بر انتخابات اثر بگذارند و بنابراین با این شرایط و اعمال نفوذ قدرت، نباید انتظار یک پارلمان یا شورای باکیفیت را داشته باشیم.» او افزود: «پول، رابطه‌های غیر دمکراتیک، وعده‌ها و کار کردن برای گروه‌های خاص، در انتخابات شوراهای شهر کرمانشاه نقش دارند. شورا در حال موروثی شدن است و حتی اگر زمانی یکی از اعضای شورای شهر به هر دلیلی از سمت خود کنار برود، یکی دیگر از اعضای خانواده‌اش جایگزین او می‌شود.»

شورا و یک تناقض ذاتی

دکتر دل‌نگیزان علاوه بر ذکر مسائل مبتلابه شورا در کرمانشاه، در سطحی کلان‌تر  با تمرکز بر سازوکارهای حقوقی، یک چارچوب نظری برای ناکامی شورا ارائه کرد و گفت: «قانون حوزه فعالیت شورا را مشخص کرده است و معانی مشخصی هم برای حوزه دخالت مشخص کرده است. اما این‌جا یک مسئله جدی وجود دارد و آن تناقض ذاتی است که در نهاد شورای شهر وجود دارد. ما باید توجه کنیم شوراها نهادی دموکراتیک هستند که قرار است محل مشورت نخبگانی باشد که تصمیم‌گیری‌هایشان، منافع جامعه محلی را تضمین کند. چنین نهادهایی از جوامعی گرفته شده است که در آن‌ها قانون جایگاه خودش را دارد و در کنار قانون سازوکارهای موازی وجود ندارد. نهادهای دموکراتیک باید مستقل عمل کنند وقتی ما از این نهادها تقلید می‌کنیم، گرفتار تناقض ذاتی می‌شویم.» رییس دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه رازی با اشاره به تداخل فعالیت‌های نهادهای دموکراتیک و گروه‌های سنتی گفت: «در جوامعی که قانون حرف اول و آخر را نمی‌زند احزاب جایگاهی ندارند و رقیب گروه‌های سنتی هستند. در این شرایط، استفاده از نهادهای دموکراتیک، جنبه نمایشی دارد ولی چون بخشی از اختیارات را برای تصمیم‌گیری دارند به چارچوب‌هایی برای توزیع رانت تبدیل می‌شوند. در این‌صورت نمایندگان این شوراهای محلی پاسخگوی فعالیت خود نخواهند بود. گروه‌های سنتی نیز سعی خواهند کرد با ورود به عرصه در چنین انتخاباتی مستقیماً دخالت کنند.» او در ادامه افزود: «کیفیت انتخاب‌شوندگان حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. هر وقت کیفیت انتخاب‌شوندگان در حال رشد باشد، می‌شود گفت این نهادها دارند موفق عمل می‌کنند و مجموعه قدرت نیز با این‌ها رابطه خوبی دارد. تنزل کیفیت انتخاب‌شوندگان نیز نیازمند بازنگری جدی در حوزه‌های هویتی چنین نهادهایی است.»

شورا و غیبت نخبگان

از نگاه مهندس پرویزی در حال حاضر مسئله مهم این پرسش است که «چه باید کرد؟» و پاسخ به این پرسش در ورود فرهنگیان و دانشگاهیان به عرصه است. او گفت: «برای تغییر نوع نگاه مردم، باید دانش و بینش اجتماعی آنها را افزایش دهیم که این امر بر عهده فرهنگیان، دانشگاهیان، جامعه‌شناسان، اقتصاددانان و … است. اگر دانشگاهیان یک قدم پیش بگذارند و وارد شورا شوند، می‌توانند به میزانی اوضاع آن را بهبود ببخشند. ما انتظار تحولات سریع و بزرگ را نداریم اما با حضور دانشگاهیان اوضاع می‌تواند قدری تغییر کند.»