در جلسه هم‌اندیشی نحوه تدوین پیوست فرهنگی و اجتماعی منطقه آزاد «قصرشیرین»، در دانشگاه رازی بررسی شد
دانشگاه و پیوست‌های فرهنگی – اجتماعی
سحر رنجبر | مدیر کل دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری کرمانشاه، طی نامه‌ای درخواست خود را از دانشگاه رازی مبنی بر تدوین پیوست فرهنگی و اجتماعی طرح جامع منطقه آزاد قصرشیرین مطرح کرد. در پی درخواست، جلسه‌ای به‌منظور هم‌اندیشی در خصوص نحوه تدوین این پیوست در دانشگاه رازی برگزار شد. در این جلسه دکتر «طهماسب علی‌پوریانی» معاون فرهنگی و اجتماعی دانشگاه رازی، دکتر «سهراب دل‌انگیزان» عضو هیئت علمی گروه اقتصاد، دکتر «ابراهیم رحیمی‌زنگنه» عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی، دکتر «سیاوش قلی‌پور» عضو هیئت علمی گروه جامعه‌شناسی، دکتر «قدرت احمدیان» عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی، دکتر «جعفر معصوم‌پور» عضو هیئت علمی گروه جغرافیا، دکتر «هادی عبادی» عضو هیئت علمی گروه معماری، «فرزاد پرگر» نماینده استانداری و جمعی از استادان دانشگاه رازی حضور داشتند.
لازم به ذکر است، پیرو مکتاتبات قبلی، همچنانکه مسئولین استانداری واقفند، تدوین پیوست فرهنگی و اجتماعی چنین طرح جامعی نیازمند فرصت و حمایت بوده که امید است در صورت نیاز، با تشکیل یک جلسه اقدامات مطالعاتی لازم در این زمینه به عمل آید.
روند کلی طرح‌های جامع و انواع پیوست‌های آن
با توجه به صحبت‌های دکتر دل‌انگیزان؛ وظیفه تهیه طرح‌های جامع و تأمین بودجه آن‌ها، با دستگاه‌های حاکمیتی مانند استانداری، معاونت عمرانی استانداری، وزارت راه و شهرسازی، شهرداری‌ها، سازمان جهاد کشاورزی و… است. این طرح‌ها به مناقصه گذاشته می‌شوند، مهندسین مشاور دارای رتبه، در این مناقصات شرکت می‌کنند و در صورت برنده‌شدن برای انجام این طرح‌ها در نظر گرفته می‌شوند. طرح جامع منطقه آزاد تجاری قصرشیرین هم، توسط یک مهندس مشاور در تهران در حال انجام است و سازمان همیاری شهرداری‌های کرمانشاه از طرف استانداری کرمانشاه به‌عنوان متولی این کار، طرف قرارداد شرکت مهندس مشاور تهران است. وقتی مجموعه‌ای مسئولیت تهیه یک طرح جامع را به‌عهده می‌گیرد؛ وظیفه آن مجموعه این است که همه عناصر مربوط به طرح را در نظر بگیرد و تهیه انواع پیوست‌های حاکمیتی، وظیفه اصلی همین مجموعه است. قبل از انجام طرح، آن دستگاه حاکمیتی باید محدوده‌های قاعده‌گذاری در حوزه‌های فرهنگی، اجتماعی، امنیتی، مشارکتی، سرمایه اجتماعی، زیست محیطی، پدافند غیرعامل و سایر محدودیت‌هایی که وجود دارد را تعیین کند، آن را در اختیار مهندس مشاور قرار دهد و مهندس مشاور طرحی تهیه کند که مبتنی بر این محدودیت‌ها باشد.
دکتر دل‌انگیزان درخصوص لزوم وجود پیوست فرهنگی و اجتماعی برای طرح‌های جامع گفت برای اینکه طرحی که به صورت طرح جامع مصوب می‌شود، طرح درستی باشد؛ باید از قبل بر روی اثرات منفی آن بر اکوسیستم استقرار و اجرای طرح فکر شود و پیوست‌هایی برای آن طرح جامع در حوزه اثرات منفی تهیه شود. به گونه‌ای که وقتی طرح تهیه شد و در مرحله اجرا و نظارت قرار گرفت؛ آن پیوست، هشدارها، محدودیت‌ها یا هدایت‌های لازم را برای کاهش اثرات منفی و گسترش اثرات مثبت در محیط استقرار و اجرا به‌همراه داشته باشد. او وجود یک چهارچوب در تهیه این پیوست‌های حاکمیتی را لازم دانست.
درخواست استانداری از دانشگاه
دکتر علی‌پوریانی با اشاره به این موضوع آغاز کرد که بعد از ورود دانشگاه به مباحثی از جمله تله‌کابین، مونوریل و قدم‌گاه خیابان مدرس، این سوال توسط استادان مطرح شد که دانشگاه رازی در این طرح‌ها چه مسئولیتی داشته است. او ورود دانشگاه به مسائلی از این دست را، دلیل درخواست استانداری از دانشگاه در خصوص تدوین پیوست فرهنگی طرح جامع منطقه آزاد قصرشیرین دانست. بعد از درخواست تمهیدات لازم، حمایت‌ها و لوازم پشتیبانی از این مسئله توسط دانشگاه، تصمیم گرفته شد، چنین طرحی در یک مرحله بالاتر، یعنی تحت عنوان پیوست‌های حاکمیتی مطرح و بررسی شود تا مشخص شود دانشگاه با چه امکاناتی می‌تواند به این بحث ورود پیدا کند. در این جلسه بستری ایجاد می‌شود که اساساً استانداری چگونه، با چه شرایطی و در چه بستر مساعدی می‌تواند حمایت دانشگاه رازی را داشته باشد.
نماینده استانداری معتقد بود وجود پیوست فرهنگی و اجتماعی برای منطقه آزاد قصرشیرین و هر منطقه دیگری مانند آن، سبب می‌شود همپای اتفاقات اقتصادی مثبتی که قرار است در آن منطقه رخ دهد؛ رشد را در حوزه فرهنگ و آموزش هم داشته باشیم. او در خصوص کاری که استانداری از دانشگاه می‌خواهد گفت: «ما از شما راهکاری می‌خواهیم که در آن بعد از مطالعات مربوط به ابعاد غیر فنی و غیر اقتصادی پروژهها، پیوست اجتماعی هم برای آن لحاظ شود و نظر تمام کارشناسان و استادان فن در این رابطه پرسیده شود. درواقع ما دنبال حداکثر کارایی و حداقل تبعات اجتماعی هستیم.»
دکتر دل‌انگیزان با توجه به درخواست استانداری و استانداردهایی که در روند طرح‌های جامع وجود دارد گفت وقتی در ابتدا مهندس مشاور را به عنوان مسئول تهیه طرح انتخاب می‌کنند؛ دیگر نمی‌توان از دانشگاه خواست که پیوست فرهنگی و اجتماعی آن را تدوین کند. بدون اینکه هیچ‌گونه ارتباط و هماهنگی بین دانشگاه و مهندس مشاور برقرار شده باشد و یا صلاحیت دانشگاه برای تهیه طرح پذیرفته شده باشد. استانداری و دستگاه‌های حاکمیتی وظیفه دارند طبق گردش کار مشخص، از دانشگاه بخواهند که الزامات استقرار و پیوست فرهنگی و اجتماعی هر طرح جامع را طبق قراردادی مشخص تهیه کند. البته الزام این است که در استان چون دانشگاه رازی دارای کارشناسان و متخصصان شایسته و کافی در این حوزه‌ها می‌باشد، وظیفه استانداری و دستگاه‌های حاکمیتی است که ابتدا تهیه این طرح‌های جامع را به دانشگاه و متخصصان آن بسپرند و اگر دانشگاه اعلام عدم امکان انجام کرد؛ آنگاه انجام کار به سایر موسسات سپرده شود.
دکتر دل‌انگیزان گفت: «در این جلسه می‌خواستیم بگوییم هرچند دانشگاه رازی شایستگی لازم را برای تهیه طرح دارد و تهیه طرح باید به دانشگاه داده می‌شد؛ ولی وظیفه مهندس مشاور است پیوست را تهیه کند و وقتی استانداری طرح را به مهندس مشاور می‌دهد پیوست را نیز باید از او بخواهد.»
مسائل اجتماعی و فرهنگی
دکتر قلی‌پور با این بحث آغاز کرد که هر طرحی در هر جای دنیا یک پیوست اجتماعی یا فرهنگی دارد و معمولاً پنج درصد از هزینه پروژه‌های عمرانی به تهیه این پیوست‌ها اختصاص دارد که این درصد در پروژه‌های کلان توسط مسئولین کاهش داده می‌شود. او با نام‌بردن از انواع پیوست‌های زیست‌محیطی، اقتصادی، کالبدی و فرهنگی؛ تهیه پیوست‌های اجتماعی و فرهنگی را دشوارتر از موارد دیگر دانست به‌دلیل اینکه این طرح‌ها به لحاظ پژوهشی ساختار خاصی دارند و در آن‌ها از روش‌های پیمایش، میدانی، کیفی و روش‌های آینده‌نگر مانند سناریونویسی توسط پژوهشگران بین‌رشته‌ای استفاده می‌شود. دکتر قلی‌پور به لحاظ اجرا این پژوهش‌ها را به سه سطح محله‌ای، منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای تقسیم کرد و بحث مشخص‌بودن حامیان، ذی‌نفعان و تکنیک‌های بررسی پیامدهای احتمالی را مهم دانست و از آن‌ها با عنوان پژوهش‌های ارزیابی و تأثیر نام برد. او اشاره کرد پس از اجرای طرح در قصرشیرین ممکن است با تغییر بافت جنسیتی، تضادهای فرهنگی، جا‌به‌جایی و جدایی‌گزینی جمعیت مواجه می‌شویم که باید به آن‌ها توجه کرد. دکتر قلی‌پور گفت: «دانشگاه رازی باید در مرکز رشد، یک مرکز مطالعات ارزیابی تأثیر را تأسیس کند، سعی کند پایان‌نامه‌های دانشجویان را به این سمت سوق دهد و از پایان‌نامه‌های آن‌ها در این عرصه حمایت کند.»
دکتر رحیمی زنگنه معتقد بود الویت‌ندادن به پیوست‌های فرهنگی و اجتماعی در اتفاقات مهم اقتصادی، ممکن است آن‌ها را به فعالیت‌های ضد فرهنگ تبدیل کند. باید برای مطالعات پیوست‌های فرهنگی، هزینه گذاشت و تمام چالش‌های پیش رو را بررسی کرد. او گفت: «تغییر در یک منطقه آزاد با همه ویژگی‌های جمعیتی، قومیتی، اعتقادی و…، همین‌طور ایجاد شرایط جدید برای ورود کالاها، ممکن است باعث چالش سنت و مدرنیته در آن‌جا شود.» او بر مدیریت نقطه حساس برخورد سنت و مدرنیته تاکید کرد و محتوای پیوست‌های فرهنگی را بر پنج محور شناسایی؛ فرصت‌های فرهنگی، آسیب‌ها و موانع فرهنگی، آثار مثبت فرهنگی، آثار مخرب و پیامدها و در نهایت شناسایی و معرفی راهکارها متکی دانست.
دکتر رحیمی با بیان اینکه پیوست حاکمیتی یعنی آنچه حاکمیت اسلامی در نظر دارد و با تأکید بر ویژگی‌های قومیتی و جمعیتی منطقه قصرشیرین گفت می‌توان منطقه را گذرگاه عتبات عالیات در نظر گرفت و به ویژگی‌های هنری آن منطقه، ایجاد زیرساخت‌های مرتبط با آن، تقویت معماری و نمادهای ایرانی و اسلامی در آن‌جا توجه کرد. او این منطقه را فرصتی برای جبران ضعف‌ها دانست و گفت: «ساخت مجتمع‌های فرهنگی، فرهنگسراها و زیرساخت‌های فرهنگی در کل استان ضعیف است و منطقه قصرشیرین می‌تواند ضعف این زیرساخت‌ها را جبران کند و این منطقه به قطب فرهنگ تبدیل شود.»
مسائل سیاسی و امنیتی
دکتر احمدیان اشاره کرد پیوست باید قبل از تصویب طرح آماده شود. او معتقد بود با توجه به اینکه مسئله قصرشیرین در مراحل نهایی تصویب است؛ صحبت و طرح مسئله پیوست برای آن غیرآکادمیک است و دلیل طرح آن را شاید بتوان بررسی پیامدها عنوان کرد. او اشاره کرد اگر قرار بود پیوستی توسط دانشگاه ارائه شود؛ باید قبل از طرح و تصویب آن صورت می‌گرفت. دکتر احمدیان فراهم‌آوردن شرایط و الزامات پیوست حاکمیتی را بر عهده حاکمیت دانست. او توجه به این نکته را لازم دانست که هر طرحی خاص است و شرایط و پیامدهای خاص خودش را دارد و نباید مقایسه صورت بگیرد. دکتر احمدیان عنوان کرد که در بعد سیاسی باید هر تکاپویی از این دست به توسعه سیاسی منجر شود و باید این گونه طرح‌ها بتوانند مشارکت از پایین و مشارکت محلی را تقویت کنند، به مشروعیت نظام سیاسی کمک کرده و به مقوله یکپارچگی توجه کنند.
دکتر احمدیان گفت: «اثرات این طرح‌ها باید در مسائل هویتی و زیست مسالمت‌آمیز سنجیده شود، به‌ویژه زمانی که عنصر سرمایه به این بسترها با تکثر هویتی وارد می‌شود؛ می‌تواند اثرات منفی روی تفاوت‌های فرهنگی داشته باشد و آن را به رقابت تبدیل کند.» او به این موضوع اشاره کرد که با ورود سرمایه به این مناطق، باید این مناطق به مناطق پردازش صادراتی تبدیل شوند اما به‌دلیل مشکل در تولید، این مکان‌ها به مکانی برای دلالان تبدیل می‌شود که آسیب جدی روی اقتصاد ملی دارد. دکتر احمدیان ایجاد این گونه پروژهها را در راستای برطرف‌کردن تعصبات محلی و تقویت تعصبات ملی مهم دانست و اشاره کرد که با مشارکت مردم محلی طی اجرای این پروژهها، این منطقه به یک منطقه ملی تبدیل می‌شود و یک سامانه فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و ملی را به‌وجود می‌آورد. او گفت: «باید این منطقه ویژه اقتصادی بتواند یک مرز امنیتی را به یک منطقه اقتصادی، تجاری و فرهنگی تبدیل کند. این دست از پروژه‌های بزرگ باید بتواند رفتارهای جمع‌گرایانه سنتی را تضعیف و اهداف صنفی را جایگزین آن کند و به تقویت امنیت منطقه کمک کند.»
مسائل زیست محیطی و پدافند غیرعامل
دکتر هادی عبادی مباحث زیست محیطی این پروژه را مورد بررسی قرار داد. او به مشکلات اصلی محیط‌زیستی از جمله کمبود آب در کشور اشاره و دلایل این مشکلات را بیان کرد. دکتر عبادی گفت: «اتفاقاتی در جهان با عنوان توسعه پایدار افتاد که سبب شد رشد را متوقف کنیم و به سمت توسعه برویم.» او توسعه را شامل توسعه اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی دانست و شاخصه‌های پایداری زیست‌محیطی را بیان کرد. دکتر عبادی به آثار تخریب محیط زیست برای بشر و به مشکل آلودگی هوا و ریزگردها در غرب کشور اشاره کرد و گفت: «بحث منطقه آزاد قصرشیرین بیشتر با رویکرد اقتصادی است و امیدوارم بتوانیم رویکردهای محیط زیستی داشته باشیم و به‌عنوان اولین شهر پایدار کشور روی آن سرمایه‌گذاری کنیم.» او بعد از برشمردن انواع ارزیابی‌های محیط زیستی، دو پیشنهاد برای استانداری داشت؛ یکی تدوین طرح جامع توسعه پایدار استان کرمانشاه و دیگری طرح مدیریت سبز استان.
دکتر معصوم‌پور نیز مانند دکتر قلی‌پور و دکتر احمدیان به اقوام مختلف قصرشیرین اشاره کرد. او با بیان لزوم وجود پیوست‌های حاکمیتی قبل از تصویب طرح، توجه به تدوین پیوست فرهنگی و اجتماعی قصرشیرین در مرحله تصویب طرح را به دور از روال مرسوم تهیه این‌گونه طرح‌ها دانست. دکتر معصوم‌پور با تعریف پدافند غیرعامل به‌عنوان مجموعه اقداماتی برای جلوگیری از نابودی تجهیزات نظامی، غیر نظامی و تلفات انسانی و لزوم توجه به آن‌ها، بیان کرد هدف از انجام این طرح‌ها نباید صرفا انجام یک طرح باشد و زیرساختی و کالبدی نگاه‌کردن، موجب تهدیدهای داخلی می‌شود. او اشاره کرد پدافند غیرعامل کارکردهایی دارد که در حیطه این کارکردها، حوزه‌های تهدیدی هست که منطقه می‌تواند متاثر از آن‌ها باشد. دکتر معصوم‌پور گفت: «در دانشگاه یک دفتر مطالعات پدافند غیرعامل با مجوز سازمان پدافند غیرعامل تأسیس شد که توجه به آن می‌تواند در بحث پیوست‌ها کمک‌کننده باشد.» او همچنین در انتهای صحبت‌هایش اشاره کرد که طرح جامع پدافند غیرعامل در استان توسط دانشگاه «صنعتی شریف» در حال انجام است و طی نامه‌ای خواستار اطلاعات لازم از دستگاه‌های مربوطه هستند. این در حالی است که باید این طرح به دانشگاه رازی در استان داده می‌شد.