در اخلاق کریم آل محمد (ص)
بیانیه اخلاق اهل ایمان از پیشوای کرامت و احسان، امام حسن مجتبی«ع»
باعرض تسلیت
رحلت پیامبر عظیم الشان اسلام و شهادت امام حسن مجتبی(ع) و امام هشتم علی بن‌موسی‌الر ضا(ع)
امام حسن مجتبی(ع) به‌واسطه قرار‌گرفتن در یکی از حساس‌ترین و سخت‌ترین شرایط سیاسی و اجتماعی تاریخ اسلام و اتخاذ یکی از دشوار‌ترین تصمیمات سیاسی و نظامی در مدت کوتاهی پس از شهادت امیر‌المؤمنین علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) همواره از این منظر مورد توجه واقع شده و کمتر ابعاد و وجوه اندیشه ها و اخلاق اجتماعی و فرهنگی ایشان مورد امعان نظر قرار گرفته است. بنا‌بر‌این واکاوی اخلاق و اندیشه امام حسن مجتبی(ع )و فرهنگ و اخلاق مجتبوی می‌تواند سایه روشن‌تری بر تصمیات سیاسی و نظامی ایشان بی افکند و شاید از این منظر گفتمان سیاسی و مساله صلح امام حسن و معاویه را بتوان در پرتو شناخت جامع از شخصیت و اندیشه امام تفسیر کرد نه صرفاً با تلقی‌های موقعیت محور و من عندی، یکی از ویژگی‌های حضرت امام حسن(ع) مجتبی توجه جدی به حاکمیت اخلاق و قواعد رفتار انسانی و کریمانه است که ساختار و منظومه رفتار مؤمنانه را برای انسان مؤمن مسلمان به نحوی اتمی باز تاب داده است و این کلام و بیان زیبا یکی اسناد و مواریث فکری و اخلاقی این پیشوای بزرگ تشیع و عالم اسلام محسوب می شود.
متن بیانه اخلاقی امام حسن مجتبی(ع):
إِنَّ مِنْ أخلاقِ المؤمنِ قوهً فی دینٍ، وحزمًا فی لینٍ، وإیمانًا فی یقینٍ، وحرصًا فی علْمٍ ، وشفَقَهً فی مِقَهٍ، وحلمًا فی عِلْمٍ، وقصدًا فی غنًى، وتَجَمُّلًا فی فاقَهٍ ، وتحرُّجًا عن طَمَعٍ ، وکسبًا فی حلالٍ ، وبِرًّا فی استقامَهٍ ، ونشاطًا فی هُدًى ، ونَهیًا عن شهوهٍ، ورحمهً للمجهودِ ، وإِنَّ المؤمِنَ مِنْ عبادِ اللهِ لا یَحیفُ علَى مَنْ یُبْغِضُ ، ولا یأثَمُ فیمَنْ یُحِبُّ، ولَا یَضِیعُ ما استُودِعَ ، ولَا یَحسُدُ، ولا یَطْعنُ، ولا یَلْعَنُ، ویعترِفُ بالحقِّ؛ وإِنْ لم یُشْهَدْ علیْهِ ، ولَا یَتَنابَزْ بالألقابِ، فی الصلاهِ مُتَخَشِّعًا ، إلى الزکاهِ مسرِعًا، فی الزلازِلِ وقورًا ، فی الرخاءِ شَکُورًا ، قانِعًا بالذی له ، لا یَدَّعِی ما لیس لَهُ ، ولَا یَجْمَعُ فی الغیظِ ، ولَا یَغْلِبُهُ الشُّحُّ عنْ معروفٍ یُریدُهُ، یخالِطُ الناسَ کَیْ یعلَمُ، ویناطِقُ الناسَ کَیْ یَفْهَمُ، وإِنْ ظُلِمَ وبُغِیَ علیْهِ صبرَ، حتى یکونَ الرحمنُ هو الذی ینتصِرُ لَهُ(الحلوانی، ۱۳۸۳: ۱۲۰-۱۲۱)
از نظر ایشان نشانه‌های اهل ایمان را بایستی بر اساس اصول و قواعد رفتاری و اخلاقی و تعهدات اجتماعی و فردیش به اصول متعالی اخلاقی مورد توجه قرارداد. کرامت و بزرگواری در کلام حسن بن علی(ع ) در روایت باز مانده از ایشان می‌تواند رهیافت بسیار ارزشمند و متعالی برای شناخت منظوعه اخلاق فردی و اجتماعی باشد. حیات و زندگی شخصی، اجتماعی و سیاسی امام در چارچوب چنین منطومه‌ای قابل شناخت است و تنها در این منظومه و اصول اخلاق فردی و اجتماعی مورد نظر ایشان است که می‌توان تصمیمات و حیات امام حسن مجتبی(ع) را بهتر مورد واکاوی و بررسی قرارداد.
در این منظومه توصیه پیشوای کرامت و احسان که در آن مسئولیت، اخلاق فردی و اجتماعی به زیبایی تمام و با نگاهی انسانی و الهی تبیین شده است در متون و منابع اسلامی آمده است. در اینجا به استناد کتاب( نزهه الناظر فی تنبیه الخاطر از ابو عبدالله الحلوانی) ذکر می‌شود. این کلام مجتبوی را بایستی بیانیه اخلاق مؤمنانه در منظومه فکری و اخلاقی حضرت امام حسن مجتبی(ع) دانست. ایشان در این بیانیه اخلاقی ابعاد مختلف مسئولیت فردی و اجتماعی را در حیات انسانی با خلوص و زیبایی تمام تجلی داده است.
نکات اساسی و اصول اخلاق فردی و اجتماعی اهل ایمان از منظر امام حسن مجتبی(ع) را می‌توان بر اساس محتوای این کلام متعالی چنین برشمرد که اهل ایمان را دارای نشانه های اخلاقی می داند که در حیات فردی و اجتماعی شان قابل مشاهده است این نشانه‌ها عبارتند از:
– نیرومندی در دینداری
– بزرگی با نرمش
– استواری در اندیشه با آگاهی
– دانشمندی با بردباری
– گشایش بخشیدن در زندگی
– اعتدال و میانه‌روی در عبادت
– دوری گزیدن از طمع ورزی
– مداومت در نیکو کاری
– بر دشمن ستم روا نمی دارد.
– برای دوستش به گناه نمی افتد.
– آنچه که از او نیست طلب نمی کند.
– حقی را که بر ذمه اوست انکار نمی کند.
– سخن چینی نمی کند
– عیب گو نیست
– ستم روا نمی دارد
– در نماز فروتن است
– در زکات گشاده دست است
– در آسایش سپاسگزار است
– در سختی ها شکیبا است
– به آنچه که دارد خرسند است
– خشم او را نا آرام نمی‌سازد.
– بخل او را به هلاکت نمی‌اندازد
– با مردم اختلاط می کند که دانا شود
– سلامت را در سکوت جستجو می‌کند
– بر ستم کاری ستمکار صبوری می ورزد تا خداوند دست انتقام او باشد.
چارچوب‌های این اصول اساسی اخلاق اجتماعی و فردی با مطالعه زوایای مختلف زندگی امام حسن مجتبی به عنوان یک الگوی متعالی اخلاق قابل تفسیر و تبیین است. امید است با آگاهی و اشراف بر این امر بتوان به ترویج و توسعه و پیشبرد تحقق اخلاق الهی و انسانی که هدف رسالت انبیاء الهی و پیامبر عظیم‌الشان اسلام بوده است کوشید. امری که پیش از هر زمانی اکنون نیاز امروز و فردای ما است و توجه جدی به توصیه‌های پیشوایان و اولیاء در به کمال رسیدن مکارم اخلاقی و این نگرش های متعالی و التزام عملی با این خلقیات راه برون‌رفت از بحران‌های اخلاق فردی و اجتماعی را هموار ساخت.
اللهم صلی علی محمد و آل محمد(ص)
منابع:
۱-الحلوانی، ابوعبدالله‌الحسن‌بن‌محمد‌بن‌الحسن، نزهه‌الناظر و تنبیه الخاطر، تحقیق و ترجمه عبدالهادی مسعودی، انتشارات دارالحدیث، ۱۳۸۳: ص ۱۲۰ ح ۲۲۰.
۲- الشعیری‌السبزواری، جامع‌الأخبار او معارج الیقین فی اصول الدین، تحقیق و نشر: موسسه آل البیت، قم، الطبعه الاولی، ۱۴۱۴: ص ۳۳۹ ح ۹۴۹.