تکیه؛ جلوه‌گر کالبدی بینش شیعی
شمسی رنجبر | در میان ساختار فضایی شهر کرمانشاه، بناهای مذهبی همواره جایگاه خاص خود را داشته و از بنیادی‌‌ترین پایه‌های اجتماعی- اعتقادی بافت این شهر به حساب آمده‌اند. یکی از مصداق‌های اندیشه مذهبی شیعی، در بینش عاشورا و منزلت‌‌های مستتر در آن جلوه کرده است. یاد کردن از این حماسه بزرگ، به صورت تذکره گرد‌آمده از مراسم آیینی- مذهبی بین شیعیان متجلی شده و منجر به شکل‌گیری بنای تکیه در شهر کرمانشاه شده است. تکیه در این شهر صریح‌ترین جلوه کالبدی، چیستی و رسالت چنین بینشی در فضای شهری است. تکیه «معاون‌الملک» و «بیگلربیگی» به واسطه هویت معنوی، نزد مردم از اهمیت قابل توجهی برخوردارند. از این‌رو به مثابۀ عنصری مهم و پایه ای، تاثیر مهمی در کالبد فضاهای شهری کرمانشاه دارند. این تکایا به عنوان فضاهای هویت‌بخش در مسیر شریعت عاشورایی نمود یافته‌اند و عواملی چون اتحاد اجتماعی، حس تعلق به مکان، هستی و ماندگاری در تفکر جمعی دلیل پایندگی و حیات‌بخشی به این بناهای مذهبی شده است. در این راستا، تکیه معاون‌الملک و بیگلربیگی به سبب تأثیر ویژه باورها به مانند مظهری حقیقی، فردی و اجتماعی و مظهر پیوستگی بین زمان، مکان و اجتماع محسوب می‌شوند و در واقع، مانند خط اتصال‌‌هایی هستند که چارچوب‌های اجتماعی را به یکدیگر متصل می‌سازند.
تکیه معاون‌الملک و بیگلربیگی از چند روز پیش از ماه محرم، با نصب پرچم‌های سیاه و علم‌های مخصوص عزاداری، سیاه‌پوش شده و از روز اول ماه محرم با آماده شدن ادوات عزاداری خاص این ایام، عزاداری آغاز می‌شود. در تکیه معاون‌الملک و بیگلربیگی عزاداران اباعبدالله الحسین(ع) تا نیمه‌های شب به لهجه‌‌های کردی و فارسی در سوگ سید‌الشهدا به صورت دسته جمعی، مراسم سینه‌زنی و نوحه‌خوانی برپا می‌کنند. از جمله در شب تاسوعا در صحن زینبیه تکیه معاون‌الملک، خانم‌ها تا پاسی از شب به مناجات می‌پردازند. نحوه ایستادن سینه‌زنان، در این تکایا، به صورت دایره‌‌ای است. وجد و طریقه سینه‌زنی در مرکز این دایره، بیشتر از اطراف آن است. در هنگام سینه‌زدن، همگی افراد با توجه به ضرب‌آهنگ نوحه‌خوان، بر سینه می‌زنند و به صورت هم‌آهنگ جملاتی را در پاسخ نوحه‌خوان بیان می‌کنند. اکثر هیئت‌های شهر کرمانشاه در روز تاسوعا، به تکیه معاون‌الملک آمده و به سینه‌زنی می‌پردازند. همچنین در این تکیه، فضاهایی به عنوان آب‌انبار و سقاخانه وجود دارد که نشأت گرفته از وفاداری حضرت عباس(ع) در افکار مردم کرمانشاه است که باعث شکل‌گیری و ساخت آن‌ها شده است و مکانی برای مراسمات روشن‌کردن شمع در شب‌های شام غریبان است. یکی از آداب و رسوم مردم شهر کرمانشاه دسته‌گردانی است که یکی دیگر از جلوه‌های برجسته مراسم عزاداری در ایام محرم است. عزاداران در هیئت‌های عزاداری مربوط به محله خود، به طور منظم شروع به حرکت کرده و در مسیرهای مشخص به سمت مسجد جامع حرکت می‌کنند و در آنجا به یکدیگر می‌رسند. این طی کردن مسیر با نوحه‌خوانی و سینه‌زنی همراه است که به خلق تصایری عاشورایی منجر می‌شود. در این میان زنان تماشاچی، به استقبال عزاداران می‌روند و اسپند دود می‌کنند و بقیه افراد نیز به سینه‌زدن و سوگواری می‌پردازند. شماری از عزاداران نیت می کنند که با گل اندود کردن سرتا پای خود و با پای بدون کفش در مراسم حاضر شوند. عزاداران تا هنگام ظهر به مسیر خود ادامه می‌دهند و پس ازآن، نماز ظهر عاشورا را در هیئت خود یا به صورت جماعت در جلوی مسجد جامع شهر کرمانشاه برپا می‌کنند. در کرمانشاه دهل و سرنا جزء ابزارهای موسیقی مرسوم و مورد استفاده در این مراسمات است که نوای «چمری» از شاخص‌ترین آن‌هاست. از دیگر آیین‌های شهر کرمانشاه برپایی سفره‌های نذری در شب و روزهای تاسوعا و عاشورا است که از گذشته تا به امروز رایج بوده و طبق معمول، در آن انواع غذاها و شربت‌های نذری، حلیم، شله‌زرد و… بین عزاداران پخش می‌شود.
تکیه معاون‌الملک
ساخت تکیه معاون‌الملک در سال ۱۳۲۰ هجری قمری توسط «حسین‌خان معین‌الرعایا» آغاز شد و در سال ۱۳۳۷ هجری قمری به پایان رسید و از بی‌مانند‌‌ترین تکایای مذهبی ایران به حساب می‌آید. این بنای مذهبی دارای سه بخش زینبه، حسینیه و عباسیه است که در آن‌ها با کاشی‌کاری، تمامی صحنه‌های نبرد در دشت کربلا به تصویر کشیده شده است. این تکیه دارای سه در ورودی است که در اصلی (غربی) به خیابان «حداد عادل» و در شمالی به کوچه «معاون‌الملک» می‌رسد. در بنای عمارت حدود ۶ متر از سطح خیابان پایین‌تر است که باید برای ورود به حسینیه از ۱۷ پله بزرگ عبور کرد. هنگام ورود به حسینیه از در غربی، صحن کوچک و حجره‌های دوطبقه و متعددی قرار گرفته که سراسر دیوارهای آن با کاشی‌های زیبا سامان یافته است. داخل طاق‌نماهای این بخش به وسیله تابلوهایی از صحنه‌های عزاداری شامل سینه‌زنی و تصاویری از خلفا و سلاطین ایران و بارگاه حضرت سلیمان پوشیده شده و حجره‌های بالایی محل برگزاری کلاس‌های قرآن بوده است. بخش میانی بنا یعنی زینبیه به صورت عمارت مسقف با حجره‌های متعدد است که غرفه‌های فوقانی آن جهت استقرار زنان شرکت‌کننده در مراسم عزاداری ساخته شده است. سقف بنا به صورت گنبدی دوپوش است که گنبد زیرین به صورت عرقچین و نمای گنبد بالایی فلزی است. تمام دیوارها و حجره‌های اطراف آن با کاشی‌های زیبا از صحنه‌های غم‌انگیز کربلا تزیین شده‌اند. پس از طی کردن دالانی که بین عباسیه و زینبیه قرار گرفته است، به صحن عباسیه می‌رسید که اطراف آن را دیوارهای بلند احاطه کرده است. کف حیاط عباسیه با آجرهای بزرگی که مخصوص آن زمان بوده آجرفرش شده و دارای دو در ورودی است که پس از طی کردن دالان‌های شیب‌دار یکی به کوچه «ایلخانی» و دیگری به کوچه «معاون‌الملک» منتهی می‌شود. در غرب دالان جنوبی به سمت کوچه ایلخانی، چاه آبی قرار گرفته که از آن برای تامین آب ساکنین مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در ضلع جنوبی قسمت عباسیه، ایوان ستون‌دار عظیمی واقع شده که مقاومت و ایستایی بنا را پدیدار می‌کند و از طریق پلکانی سنگی می‌توان به دارالوکاله دست یافت که امروزه به موزه «مردم‌شناسی» تغییر کاربری داده که شامل ۲۹ ویترین از اشیا، صنایع دستی، پوشاک و مضامین فرهنگی و اجتماعی است. همچنین علاوه بر هیئت‌های حسینی، مراسم ویژه شام غریبان نیز در این بنا برگزار می‌شود.
تکیه بیگربیگی
همچنین همه ساله در ایام محرم تکیه «بیگلربیگی» نیز آماده حضور هیئت‌های مذهبی عزاداری هستند. این بنا در محله قدیمی فیض‌آباد در خیابان مدرس، مقابل مسجد جامع قرار دارد، ساخت این تکیه در سال ۱۳۰۹ توسط «عبداله‌خان فراش‌باشی» ملقب به بیگلربیگی از مقام‌های مشهور کرمانشاه در دوره قاجار شروع و عملیات ساختمانی آن در سال ۱۳۱۵ به پایان رسید. در سمت غربی حیاط، تالار آئینه‌کاری بزرگی ساخته شده که به حسینیه معروف است. این تکیه دارای سه ورودی است که ورودی اصلی آن در جبهه جنوب شرق قرار دارد و سر‌در این ورودی به وسیله مقرنس‌های گچی و گچ‌بری‌های برجسته تزیین شده است، همچنین در دو طرف ورودی دو ردیف طاق‌نما دیده می‌شود. تکیه بیگلربیگی دارای حیاط نسبتا وسیعی است که کف آن در حدود دو و نیم متر پایین‌تر از خیابان قراردارد و در وسط حیاط، حوض بزرگی دیده می‌شود که در ایام محرم، انبوه عزاداران را در خود جای می‌دهد. در ضلع شمال شرقی حیاط، مطبخ قرار دارد که در ایام محرم جهت تهیه غذای عزاداران مورد استفاده قرار می‌گرفته، در این بخش مجموعه‌ای از اتاق‌ها قرار دارد. بخش جنوبی حیاط نیز شامل چهار فضا است که سه فضای آن دارای ارسی است، راه دسترسی به این فضاها از طریق پلکان سنگی داخل حیاط است. مهم‌ترین قسمت تکیه بیگلربیگی، بخش غربی آن است و گنبدخانه حسینیه در آن قراردارد، این قسمت شامل ایوان نسبتا بزرگی است که از طریق یک رشته پلکان سنگی سه پله‌ای به حیاط تکیه راه دارد. در جلوی ایوان دو ستون چوبی نسبتا بلند و دو ستون نما دیده می‌شود. از طریق یک در بزرگ چوبی با ارسی زیبا می‌توان وارد فضای اصلی حسینیه شد، حسینیه فضایی دوطبقه و در هر طبقه آن شش اتاق ساخته شده است. سقف حسینیه دارای پوشش گنبدی است که نمای بیرونی و نمای داخلی آن شیروانی و نمای داخلی آن با آیینه‌کاری‌های زیبا تزیین شده است. در هریک از گوشواره‌ها فضای حسینیه پنجره‌ای با اتاق هلالی وجود دارد و اطراف آن به وسیله آیینه‌کاری جملات «لا اله الا الله، محمدرسول الله» و «علی ولی‌الله» نوشته شده است. در ضلع جنوبی حسینیه، ارسی زیبایی با شیشه‌های الوان وجود دارد که حسینیه را به حیاط کوچکتری مرتبط می‌سازد و از طریق این حیاط می‌توان وارد مجموعه حمام بیگلربیگی شد. از فضاهای ضلع جنوبی حسینیه برای اقامت خانم‌ها هنگام مراسم عزاداری، همچنین نگهداری وسایل و لوازم مراسم عزاداری استفاده می‌کردند. به طور کلی در گرداگرد حیاط مرکزی عمارت تالارها و اتاق‌هایی ساخته شده که تالار آیینه‌کاری شده است. در سال ۱۳۸۳ موزه‌ای با عنوان خط و کتابت در محل تکیه بیگلربیگی افتتاح شده که در این موزه اسناد و مدارک و مستندات تاریخی و نسخ خطی نگهداری و در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفته است.
مردم شهر کرمانشاه در ماه محرم با درک چیستی نهضت حسینی و سوگواری و عزاداری برای آن، الگو‌هایی از رجحان سید‌الشهدا (ع) را دریافت کرده‌اند و در مسیر حقیقت‌جویی پیش می‌روند. در نهایت می‌توان گفت تکیه معاون‌الملک و بیگلربیگی به عنوان بناهای مذهبی، جلوه‌گر کالبدی بینش شیعی، آموزه‌های دینی و ارزش‌های مستتر در قیام عاشورا هستند که مبداء پیدایش آن، برخاسته از ضرورت‌های معنوی و باورهای مذهبی فردی در شهر کرمانشاه است. ازاین رو این بناها به عنوان تمثیلی از معماری مقدس، قسمت مهمی از کالبد شهر کرمانشاه را سامان می‌دهند. همچنین به عنوان بااهمیت‌ترین فضاهای یکتا و بیمانند در معماری، کنش مهمی در روایت منزلت معنوی در بنیاد این شهر می‌باشند.
عکس: شمسی رنجبر