جنگل‌های زاگرس را دریابیم
عکس: طالب حیدری- فارس
رخداد آتشسوزی در جنگل‌های شهرستان پاوه به ویژه در منطقه حفاظت شده بوزین و مره خیل در نیمه اول تیرماه سال جاری از رخدادهای ناگوار و دردناک استان کرمانشاه بود که به دنبال آتشسوزی های پی‌در‌پی در سراسر جنگل‌های زاگرس گریبان گیر این منطقه بکر حیات وحش استان شد. طی این رخداد آتشسوزی با استناد به گزارش مدیرکل محیط زیست استان کرمانشاه هزار و ۴۰۰ هکتار از این جنگلها دچار آتشسوزی شده و متأسفانه سه‌نفر از دوستداران طبیعت و فعالان محیط زیست نیز در جریان عملیات خاموش کردن آتش جان خود را از دست دادند. منطقه حفاظت‌شده بوزین و مرخیل زیستگاه شوکا یا گوزن مینیاتوری است که زیستگاه اصلی آن در ایران، بخشی از جنگل‌های هیرکانی است، اما تعداد بسیار کمی از این گونه با ارزش در منطقه حفاظت شده بوزین و مرخیل حضور دارند. وقوع آتشسوزی در زیستگاه این گونه حیوانی با ارزش به همراه سایر گونه های جانوری دیگری که در این منطقه وجود دارد، تهدیدی جدی برای انقراض حیات‌وحش این منطقه محسوب می‌شود.
البته این نخستین بار نیست که این چنین رخدادهای ناگواری برای جنگل‌های استان پیش می‌آید. تقریبا می‌توان گفت که هرساله بخش‌های زیادی از جنگل‌های استان دچار آتشسوزی شده و خسارات جبران‌ناپذیری به اکوسیستم طبیعی این جنگلها وارد می‌شود. جنگل‌های زاگرس از مهمترین و گسترده‌ترین رویشگاه‌های طبیعی در ایران است که در غرب ایران ناحیه‌ای به وسعت حدود ۵ میلیون هکتار را شامل می‌شوند. این جنگلها از پیرانشهر در آذربایجان‌غربی شروع و در امتداد رشته کوه زاگرس تا اطراف جهرم و فسا در استان فارس ادامه می‌یابند. این جنگلها نقش مهمی در توسعه منابع آبی، حفاظت خاک، در امرار معاش ساکنان جنگل از طریق برداشت محصولات فرعی و امنیت کشاورزی پایدار در پایین دست دارند. گونه‌های درختی غالب درجنگل‌های زاگرس بلوط‌ها هستند که شامل بلوط ایرانی، مازو دار و ویول همراه با گونه‌های بادام، بنه، ارژن، کیکم، گلابی وحشی و زالزالک می باشند.
آتشسوزی یکی از مهمترین فاکتورهای اکولوژیک است که باعث دگرگونی ساختار و عملکرد بوم‌سازگان جنگلی می‌شود و به‌عنوان مهمترین عامل تخریب جنگل نیز محسوب می‌شود. رخدادهای آتش سوزی در صورت گستردگی، شدت و تکرار در جنگلها و مراتع باعث کاهش تراکم پوشش گیاهی، آلودگی هوا و نابودی بخش مهمی از منابع و امکانات زیست‌محیطی می‌شود. به طور کلی باید گفت که آتشسوزی تهدید جدی مراتع و جنگل‌های زاگرس محسوب می‌شود زیرا ناگهان عرصه‌های وسیعی از سطح جنگل و مرتع از بین می‌رود و زمان طولانی لازم است تا دوباره احیا شوند. در سال‌های اخیر فراوانی و وسعت رخدادهای آتشسوزی این جنگلها رو به افزایش بوده‌است که مهمترین پیامدهای آن تأثیر مستقیم آتش بر پوشش گیاهی وحیات وحش و خاک است. با توجه به اهمیت و جایگاه جنگل‌های زاگرس از نظر گونه‌های گیاهی و جانوری، تأمین آب، حفظ خاک و ذخایر بیولوژیکی، ارزش‌های اکوتوریسمی و نیز برای دستیابی به توسعه پایدار، حفاظت این بوم‌سازگان طبیعی حیاتی است.
درواقع برای ایجاد آتش وجود عناصر سه‌گانه آتشسوزی شامل اکسیژن، ماده سوختنی و شعله ضروری است که در جنگل، با توجه به اینکه پوشش گیاهی به عنوان ماده سوختنی به مقدار فراوان فراهم است، وجود یک شعله آتش می‌تواند باعث رخداد آتشسوزی شود. البته باید توجه داشت که برای ایجاد آتش و گسترش آتش عوامل مختلفی تاثیر گذار هستند که در ذیل به طور خلاصه به آن پرداخته می‌شود:
عوامل موثر در ایجاد آتش:
در جنگل‌های زاگرس طبق گزارشات سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور بیش از ۹۷ درصد آتش سوزی ها عامل انسانی دارد. عوامل انسانی را می‌توان به دو دسته عمدی و غیرعمدی تقسیم بندی نمود که به ترتیب شامل موارد زیر هستند:
آتش سوزی عمدی:
– تغییر کاربری اراضی جنگلی به اراضی زراعی
– انتقام‌گیری در اختلافات بین قبیله‌ای برای بین بردن سامانه‌های عرفی یکدیگر
– مقابله با قوانین وضع شده برای محدودیت استفاده از منابع طبیعی
– توسط افرادی که به دلیل عدم آگاهی کافی از ارزش جنگل و همچنین پیامدهای زیست محیطی آتشسوزی در جنگل، به منظور سرگرمی و لذت بردن از آتش
آتش سوزی غیرعمدی:
– توسط توریست‌های بومی و غیر‌بومی که به منظور پخت و پز در جنگل آتش ایجاد می‌نمایند.
– سرایت آتش از کوره‌های ذغال‌گیری که در عرصه‌های جنگلی هستند.
– سرایت آتش از مزارع کشاورزی هم‌جوار با عرصه‌های جنگلی که به منظور از بین بردن کاه و کلش و آماده‌سازی زمین پس از فصل برداشت انجام می‌گیرد.
– ایجاد آتش در مناطق نظامی که در عرصه‌های جنگلی هستند و به طور غیر عمدی در اثر شلیک و انفجارصورت می‌گیرد.
علاوه بر موضوع ایجاد آتش، عوامل متعددی نیز در گسترش آتشسوزی جنگل دخالت دارند که مهمترین آنها عبارتند از سرعت باد، شیب منطقه و پیوستگی پوشش گیاهی.
علاوه بر موارد بالا یکسری عوامل دیگر به عنوان عوامل زمینه‌ساز نیز در ایجاد آتش دخالت دارد که مهمترین آنها عبارتند از: تغییرات اقلیمی، افزایش دما، بارش‌های فراوان بهاره که باعث انبوهی پوشش علفی کف شده و حساسیت به آتش را افزایش می دهند.
از آنجا که بیشتر جنگل‌های استان کرمانشاه در مناطق کوهستانی و سخت گذر واقع شده‌اند، مدیریت عملیات خاموش کردن آتش بسیار دشوار بوده و استفاده از تجهیزات اطفای حریق که به طور معمول در سایر کشورها استفاده می‌شود را با محدودیت مواجه می‌نماید. بنابراین در عملیات اطفای حریق نیروهای انسانی بیشترین نقش را به عهده داشته که ناچارا بدون تجهیزات خاصی، وارد میدان شده و با شاخه های درختان سبز، به خاموش کردن آتش می پردازند که نتیجه آن وارد آمدن خسارت‌های جانی جبران ناپذیر به دوستداران طبیعت، فعالان محیط زیست و کارمندان ادارات منابع طبیعی و محیط زیست است که در هنگام عملیات اطفاء حریق گرفتار زبانه های آتش می‌شوند.
اگر مراحل برنامه‌ریزی در عملیات مقابله با آتشسوزی در جنگل را به سه بخش دسته‌بندی کنیم این مراحل به ترتیب شامل:
- برنامه‌های پیش از آتشسوزی
- برنامه‌های حین آتشسوزی و
- برنام‌های پس از آتشسوزی به منظور بهبود و احیای مناطق سوخته
همانطور که گفته شد از آنجا که مقابله با آتشسوزی در هنگام رخداد آتش در این جنگلها بسیار خطرناک و دشوار است و همچنین برنامه‌های پس از آتشسوزی نیز نیاز به هزینه‌های بسیار زیادی دارد، بنابراین برنامه‌های مربوط به پیش از آتشسوزی به ویژه برنامه های پیشگیرانه از اهمیت زیادی برخوردار است که ضروری‌است اقدامات ریشه‌ای و گسترده ای در این بخش به عمل آورده شود. به دیگر سخن تأکید بر مسائل فرهنگی و آموزش و ترویج فرهنگ منابع طبیعی و محیط زیستی جهت افزایش آگاهی عموم مردم در خصوص درک ارزش این جنگلها و همچنین پیامدهای آتشسوزی این جنگلها از اهمیت فراوانی برخوردار بوده و در این راستا به یقین رسانه‌ها رسالت ویژه و نقش کلیدی دارند.