چکیده: در دنیای امروز همه جنبه‌های زندگی بشر در سایه فناوری اطلاعات به سرعت در حال تغییر است. رشد و توسعه فناوری اطلاعات، باعث تغییر الگو در جنبه‌های مختلف زندگی از جمله آموزش،کسب و کار، سیاست و اقتصاد شده است.  الگوهای آموزشی مانند سایر تغییرات در نیازهایی که در یک جامعه بوجود می‌آید، باید به شکلی متناسب تغییر کند. سیستم یادگیری الکترونیکی یا آموزش مجازی یک رویکرد و‌‌‌ راه حل جدید برای مؤسساتی است که می‌خواهند پاسخی درخور به نیازهای آموزشی جامعه داده و با اعمال تغییراتی در روش‌های تدریس و ارتقا دامنه مخاطبین همگام با جامعه جهانی به پیش بروند. در آموزش مجازی، کلیه سیستم‌ها، فعالیت‌ها و سیاست‌ها باید به منظور پشتیبانی از تعامل دانشجو با محتوی آموزشی دوره‌ها طراحی شوند. دراین نوشتار سعی برآن شده که ضمن یادآوری مزایا و معایب این شیوه از آموزش، برخی از فاکتورهای تاثیرگذار در موفقیت و دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی نیز بررسی گرد.

۱. مقدمه

هر جامعه جهت رفع نیازهای خود، راهکارها و الگوهایی را می‌پذیرد که جوابگوی آن نیازها باشند. این الگوهای سنتی و راهکارها، الگوواره‌‌  نامیده میشود. الگوواره‌ها تا زمانی پایدار خواهند بود که جوابگوی نیازها و متضمن برقراری مفروضات پایه‌ای آن الگو باشند. به دلیل ماهیت دینامیک نیازهای یک جامعه و همچنین رشد تکنولوژی و تولید ابزارهای جدید، هرگاه الگوهای سنتی دیگر قادر به حل بخشی از نیازهای یک جامعه نباشند، ، ناچارا باید تعییراتی در الگوواره‌ها بوجود آید که با نیازهای جدید آن جامعه هماهنگ باشد.

رشد و گسترش جهان ارتباطات و فناوری اطلاعات باعث تغییرات زیاد در الگوهای سنتی از جمله مدلهای کسب و کار، بانکداری، سرویسهای خاص ادارات، … و همچنین آموزش، گردیده است. آموزش مجازی در سایه رشد فناوری اطلاعات را شاید بتوان تغییری الگویی در آموزش سنتی دانست. هر چند که این تغییر الگو نفی‌کننده الگوهای سنی آموزش نیست، ولی توسعه آموزش مجازی می‌تواند در جهت عدالت آموزش، آموزش همگانی، درک مفهوم بهتر مطالب، آموزش مستقل از مکان و زمان، آموزش مستقل از سن، آموزش مهارتی خاص، آموزش موضوعی بر حسب نیاز، …. نقش مهمی را ایفا کند. آموزش‌های مجازی می‌توانند به صورت آنلاین، آفلاین و یا ترکیبی ارائه شوند.

 همانطور که حضور در یک دانشگاه فیزیکی می‌تواند دارای مزایا و معایبی باشد، حضور در کلاس مجازی نیز از این قاعده مستثنی نبوده و می-تواند مزایا و همچنین چالشهایی را در برداشته باشد. که در ادامه این مطلب بخشی از مزایا و معایب آن مورد بررسی قرار می‌گیرد.

 ۲. مزایای یادگیری به شیوه الکترونیکی

استفاده از سیستم آموزش مجازی در دانشگاه‌ها و در شرایط امروز، خصوصا در کشور عزیزمان ایران، می‌تواند نکات مثبت و قابل توجهی را در برداشته باشد که در ادامه به بخشی از این نکات می‌پردازیم.

عدم نیاز به فضای فیزیکی: دولت برای ایجاد دانشگاه‌ها، موسسات آموزشی و مدارس هزینه زیادی متحمل می‌گردد. احداث و نگهداری ساختمان‌های آموزشی، اداری، خوابگاه‌ها، فضاهای مورد نیاز مثل غذاخوری و ورزشگاه، خرید تجهیزات اداری، استخدام کارکنان … بسیار پرهزینه خواهد بود. رشد جمعیت و کمبود مدارس مخصوصا در نقاط دور افتاده کشور از مشکلات دولت در دهه‌های اخیر بوده است. تمام یا قسمتی زیادی از این هزینه ها در سایه آموزش مجازی می‌تواند حذف یا تعدیل گردد.

یادگیری مستقل از مکان و زمان: حضور دانشجو یا دانش‌آموز در محل کلاس و در زمان مقرر یک اصل در الگوی سنتی آموزش است. این مسئله ممکن است برای برخی داوطلبین محدودیت به شمار آید. اشخاصی که از مراکز استان دور هستند، ساکنین شهرهایی که فاقد مراکز آموزشی قوی هستند، جوانانی که دوری از خانواده برای آنها دشواریهایی به همراه دارد، کارکنانی که امکان حضور در کلاس ندارند، …. نمونه‌ای از این افراد هستند. آموزش مجازی این امکان را برای این دسته از داوطلبین آموزش مهیا میکند که در کلاسهای آنلاین به شکل مستقل از محل و از محتوی کلاسهای آفلاین در هر زمان دلخواه بهره‌مند شوند. بنابر این کلاسهای مجازی برای افرادی که در حین کار، تحصیلات خود را ارتقاء می‌دهند بسیار عالی است. از آنجا که برنامه این افراد توسط موسسات با قید زمان کلاس‌ها دیکته نشده است، می‌توانند زمان بیشتری را برای انجام کارهایی دیگر از قبیل تمرکز روی حرفه کاری صرف نمایند. تمام آنچه داوطلب آموزش نیاز دارید یک دستگاه کامپیوتر یا گوشی هوشمند و یک اتصال اینترنتی است. در ضمن در جایی که یک آموزش سنتی نیازمند سرعت و مهارت در یاداشت‌برداری است، آموزش‌های ویدیویی آفلاین می‌توانند در صورت نیاز چندین بار مشاهده گردند.

گسترش طیف مخاطبین و عدالت در بهره‌مندی از آموزش: فناوری اطلاعات و انقلاب دیجیتال منجر به ایجاد تغییرات چشمگیر در نحوه ارائه محتوی آموزشی و مهارتها به مخاطبین گردیده است. از طرفی دستیابی مخاطبین و بحث و تبادل نظر در مورد مطالب بسیار آسان شده است. آموزش مجازی می‌تواند برای هر طیف از جامعه محتوی متناسب با آنها ارائه کرده و در جهت عدم انحصار آموزشی برای اقشار خاص و رعایت عدالت در بهره‌مندی از آموزش گامی به پیش بگذارد. امروزه گذراندن یک درس در دانشگاه استنفورد برای یک فرد ساکن در یک روستای دور افتاده تصور دو از ذهنی به شمار نمی‌آید!

کاهش هزینه یادگیری: اگر به فکر آموزش در یک دانشگاه خوب داخل یا خارج از کشور هستید، متوجه خواهید شد که آموزش می‌تواند گران و پرهزینه باشد. اما یادگیری مجازی می‌تواند راه‌های زیادی را برای صرفه‌جویی در هزینه‌های دانشجویان یا داوطلب آموزش فراهم کند. عدم نیاز به مهاجرت به شهر دیگر، عدم نیاز به رفت و آمد، عدم نیاز به هزینه اقامت می‌تواند در کاهش هزینه‌های یادگیری کمک کند. یکی دیگر از هزینه‌های یادگیری سنتی اختصاص تمام وقت دانشجو به آموزش و عدم استفاده از وقتهای آزاد اوست. دانشجویانی که برای تحصیل مجبور به اقامت در شهر یا کشور دیگری شده‌اند خوب درک می‌کنند که تحصیل امری تمام وقت است و زندگی کاری آنها پس از تحصیل شروع خواهد شد که معمولا شروع دیر هنگامی است.

تنوع درس و مدرس: آموزش مجازی امکان استفاده از طیف وسیعی از دروس و سبک‌های تدریس مدرسین را به شما می‌دهد. اگر دانشجویی در حوزه‌ای خاص اطلاعات پایه کمی دارد، آموزش مجازی دروس پیش نیاز و حتی سبک تدریس خاص یک مدرس را در اختیار این دانشجو قرار می‌دهد و دانشجو محدود به یک کلاس و یک مدرس نبوده و می‌تواند درس را در سطح پیش نیاز و سطح پیشرفته دریافت نمایید.

تلفیق دروس با فن آوری و ایجاد فرصتهای شغلی: درست مانند دوره‌هایی که در یک کلاس آموزشی سنتی برگزار می‌شود، یادگیری مجازی می‌تواند تعدادی از فرصت‌های پیشرفت شغلی را در اختیار دانشجویان قرار دهد با این تفاوت که دانشجویان آنلاین فرصت‌های بهتری برای یادگیری تخصص‌های خاص دارند. مثلا یک دانشجوی کامپیوتر علاقه‌مند به حوزه اینترنت اشیا، میتواند سریعتر از دوره‌های کلاسیک چند ساله در کلاسهای مجازی این حوزه شرکت و در همان دوران دانشجویی فعالیت حرفه ای خود را آغاز نماید. معمولا اینگونه کلاسهای مجازی مهارتی دانشجویانی دارای انگیزه‌های مشابه را در خود جای میدهد لذا بالقوه امکان ایجاد شبکه‌سازی و همکاری در جهت کارآفرینی نیز بوجود می‌آید.

توسعه کسب و کارآموزش مجازی و درآمدزایی: توسعه فرهنگ آموزش مجازی و آشنایی جامعه با مزایایی از قبیل دسترسی ساده و آسان به محتوی آموزشی، خود مدیریتی در زمان و محتوی یادگیری، افزایش مهارت‌های خاص و هزینه پایین آموزش بالقوه جاذبه زیادی برای افراد جامعه ایجاد می‌کند. این مسئله می‌تواند تولید محتوی و توسعه و ایجاد سامانه‌ها و پلتفرم‌های آموزشی را به کسب و کار پردرآمدی در جهان تبدیل کند. دانشگاهها و مراکز آموزشی می‌توانند با تولید محتوای آموزشی تخصصی درآمدزایی مناسبی داشته باشند. مضافا توسعه آموزش همگانی در بهبود فضای آموزشی جامعه نقش بسزایی خواهد داشت.

دسترسی به محتوای به روز شده: تکنولوژی و گستره اطلاعات بشری با رشد فزاینده‌ای در حال توسعه است. آموزشهای سنتی با قالب‌های از پیش آماده معمولا اینرسی زیادی برای تطبیق با این رشد تکنولوژی دارند چرا که محدود به امکانات و آزمایشگاه‌های موجود هستند و گاهی چندین سال طول میکشد که تغییری در این قالب‌ها اعمال شود. یکی از مزیت‌های یادگیری آنلاین این است که فارغ از قالب‌ها می‌تواند دوره-هایی با محتوی منطبق با تکنولوزی روز تولید و در اختیار دانشجویان یا اساتید پیشتاز عرضه تکنولوژی قرار دهد. کافی است فرد با تجربه‌ای در آن طرف دنیا با امکانات کافی محتوی درس را تولید نماید و در اختیار دانشجویان قرار دهد.

استفاده توام آموزش سنتی و مجازی: استفاده توام آموزش سنتی و آموزش مجازی می‌تواند در جهت بهبود آموزش کمک شایان توجه‌ای داشته باشد. آموزش مجازی و در دسترس بودن محتوی درسی می‌تواند  جواب شایسته ای به عدم حضور در کلاس، عدم یادگیری در کلاس، عدم تسلط و فراموش کردن دروس پیش نیاز باشد. همچنین آموزش مجازی برای دروس معرفی به استاد در دانشگاه‌ها و امتحانات خاص بدون کلاس حضوری در سایر سازمانها می‌تواند مدل مناسبی باشد.

آموزش سبز: از آنجاییکه آموزش مجازی یک روش یادگیری بدون کاغذ است، در این نوع آموزش، نیازی به قطع درختان برای به دست آوردن کاغذ نیست. همچنین کاهش ترددها، کاهش انتشار CO2 را درپی دارد. لذا آموزش مجازی را می‌تواند یک آموزش سبز نامید. البته لازم به ذکر است استفاده از کامپیوتر و سرورها از طرفی می‌تواند افزایش مصرف انرژی فسیلی و افزایش CO2 را در پی داشته باشد.

 ۳. معایب آموزش های آنلاین

علیرغم مزایای زیاد سیستم آموزش مجازی، این نوع آموزش دارای چالش‌هایی نیز می‌باشد. شناخت این چالش‌ها، در رفع، بهبود و رشد این سیستم کمک زیادی می‌نماید. در ادامه به برخی از این چالش‌ها و معایب اشاره خواهد شد.

نیاز دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی به دیتاسنتر و نرم افزارهای آموزش الکترونیکی: دانشگاه‌های دولتی، دانشگاه‌های خصوصی و موسسات آموزشی برای برگزاری وسیع آموزش مجازی نیاز به تجهیز دیتاسنتر، سرورهای قوی و نرم‌افزارهای آموزش الکترونیکی دارند که بسیار پرهزینه است. همچنین با رشد تکنولوژی، این تجهیزات نیازمند به روز کردن هستند که هر توسعه نیاز به زمان و سرمایه‌گذاری قابل توجهی دارد. همچنین نگهداری از این تجهیزات نیازمند نیروی انسانی متخصص و با تجربه است. در مسئله شیوع کرونا در انتهای سال ۱۳۹۸ دانشگاه-های غیر انتفاعی به علت نداشتن دیتاسنتر و نرم‌افزارهای آموزش الکترونیکی در این خصوص دچار مشکلات زیاد شدند.

هزینه تولید محتوی: اگر چه تولید محتوی بدون شک یک سرمایه‌گذاری تلقی میگردد و بسیار مفید است ولی تولید محتوی می‌تواند برای مدرسین یسیار وقت‌گیر و برای موسسات بسیار هزینه بر باشد. مدرسین  علاوه بر ساعات کلاس مجبور هستند ساعت‌ها وقت صرف کنند و محتوی آموزشی را برای کلاس‌ها تولید کنند. برای تولید محتوی با کیفیت خوب شرکت‌هایی وجود دارند که با دوربین های با کیفیت، صداگذاری با کیفیت، تولید انیمیشن… برای هر ساعت تولید محتوی با کیفیت بین ۴۰۰ تا ۸۰۰ هزارتومان دریافت می‌نمایند.

نیاز کاربران به تجهیزات کامپیوتری: تمام دانشجویان آموزش مجازی باید به تجهیزات خاص، گوشی هوشمند یا کامپیوتر مجهز باشند. همچنین مدرسین نیز به این تجهیزات و احتمالا تخته هوشمند، قلم نوری و… نیز نیازمند هستند. لذا عدم دسترسی به این تجهیزات موجب عدم دسترسی به محتوی آموزشی می‌گردد. در مسئله اخیر شیوع کرونا بسیاری از دانشجویان، دانش‌آموزان و حتی مدرسین و معلمین در این خصوص دچار مشکلاتی شدند.

نیاز به بستر اینترنتی پرسرعت و ارزان: شرط لازم برای آموزش مجازی آنلاین و آفلاین داشتن زیرساخت مطمئن و اینترنت پرسرعت است. نبود زیرساخت قوی منطقه‌ای یا کشوری و همچنین در دسترس نبودن اینترنت برای استفاده‌کنندگان یکی از آفات اصلی این سبک آموزش است. وجود بسترهای اینترنتی پرسرعت با سیم، یا نسلهای جدید اینترنت پرسرعت بی‌سیم متضمن موفقیت در نهضت آموزش مجازی خواهد بود. از طرفی دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی برای برگزاری آموزش مجازی نیازمند عرض باند وسیع اینترنت می‌باشند.

مقاومت کاربران: معرفی الگوهای جدید و تغییر الگوهای سنتی در جامعه همواره با مقاومت همراه خواهد بود. تعدادی از دانش آموزان، دانشجویان، معلمین و مدرسین به سادگی با آموزش مجازی کنار نیامده و تخطی از الگوهای سنتی آموزش را نمی‌پذیرند. دشواری تولید محتوی، در دسترس بودن تدریس آنها برای همگان (که گاهی از آن اکراه دارند)، سختی کار با کامپیوتر، نداشتن امکانات کافی سخت افزاری، عدم کنترل کلاس، عدم تعامل کافی مدرس و دانشجو، عدم کنترل دقیق تکالیف درسی، عدم اطمینان به نتایج آزمون آنلاین… برخی از این دلایل هستند.

فرهنگ آموزش مجازی: لازم است کاربرانی که در دوره‌های مجازی آنلاین یا آفلاین شرکت می‌کنند دارای صداقت علمی، پایبندی به قوانین آموزش مجازی و مسئولیت پذیری بالایی باشند و اطمینان دانشگاه یا مدرس از رعایت کلیه قوانین توسط دانشجویان یا شرکت‌کنندگان در کلاس، دشوار خواهد بود. لذا لازم است که فرهنگ و اخلاق آموزش مجازی در جامعه گسترش یابد که خود این امر نیازمند فرهنگ‌سازی از مقاطع پایین می‌باشد.

تحویل پروژه و تکالیف: یکی دیگر از چالشهای آموزش مجازی، دشواری در تحویل پروژه و تکالیف است. هر چند اینکار به صورت ارسال در سامانه، ایمیل و همچنین تحویل آنلاین میسر است ولی دارای مشکلات زیادی نیز هست.

عدم اطمینان به ارزیابی و آزمون آنلاین: یکی از مهمترین چالشهای آموزش مجازی، آزمون آنلاین است. آزمون آنلاین با نظارت نسبتا ضعیف، اطمینان از صحت و سلامت آزمون را زیر سوال می‌برد. هر چند راه‌حل‌هایی از قبیل، توزیع سوالات مختلف بصورت یکی یکی با زمان محدود، امتحان در محل‌های خاص و نظارت با دوربین در زمان امتحان اجرا می‌گردد ولی تاکنون هیچکدام به انداره آزمون حضوری قابل قبول نبوده است.

۴. عوامل افزایش ضریب موفقیت در یادگیری الکترونیکی

جهت موفقیت آموزش های مجازی در دانشگاه ها و مراکز آموزشی می‌توان به موارد زیر اشاره نمود.

1. گسترش و توسعه زیرساخت اینترانت کشور و ارائه ارزان قیمت ارتباطات اینترنتی
2. ایجاد شبکه رایانش ابری کشور و اختصاص منابع لازم جهت آموزش مجازی: این شبکه علاوه بر سرویس همگانی برای مراکز آموزشی که امکان دیتا سنتر اختصاصی ندارند بسیار مفید است.
3. توسعه و گسترش منابع سخت افزاری و تعریض عرض باند اینترنت در دانشگاه‌ها و پیوستن به شبکه رایانش ابری کشور
4. تولید پلتفرم های آموزش الکترونیکی در کشور: لازم است این پلتفرم‌ها شامل تعامل و مشارکت فعال دانشجویان، پاسخ دادن به سؤالات و تکالیف، بارگذاری محتوی آموزشی، آزمون مجازی، اتاق‌های گفتگو و گزارش‌های آموزشی، … باشد
5. ایجاد مراکز تولید محتوای آموزشی در دانشگاه‌ها یا سرمایه‌گذاری توسط بخش‌های خصوصی
6. آموزش و گسترش فرهنگ آموزش مجازی در جامعه

۵. خلاصه بحث و نتیجه گیری

امروزه شواهد نشان می‌دهد که روند آموزش در جهان به سمت استفاده از آموزش مجازی در کنار آموزش سنتی یا به صورت مستقل است. دلایلی از قبیل عدم وجود زیرساخت‌های ارتباطی قوی، عدم دسترسی همه افراد به امکانات ارتباطی، مقاومت ذهنی افراد آموزش‌دهنده و آموزش‌گیرنده و وجود قوانین و ساختارهای دست و پاگیر، سدی در مقابل گسترش این سبک آموزش است. اما واقعیت این است که آموزش مجازی  دارای سیر صعودی بوده و دانشگاه‌ها و مدارس در کشورهای پیشرفته مدلی از تلفیق آموزش مجازی در کنار آموزش سنتی ارائه میدهند.

در کشور عزیز ما نیز روند آموزش مجازی در حال رشد می‌باشد. وجود بسترهای ارتباطی و گستردگی این بسترها موجب افزایش هرچه بیشتر این آموزش‌ها شده است. در حال حاضر با توجه به شرایط پیش آمده در کشور پس از شیوع بیماری کرونا (و همچنین سایر عوامل طبیعی نظیر زلزله و سیل و.. که در سالیان اخیر شاهد وقوع آن بودیم) و با توجه به پیامد‌های این حوادث بر روی جریان آموزشی دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی، لزوم برنامه‌ریزی و ایجاد بسترهای سخت افزاری و نرم‌افزاری برای آموزش مجازی در دانشگاه‌ها و سایر موسسات آموزشی از هر زمانی بیشتر حائز اهمیت است.